Thursday 9 August 2018

PAITE TANGTHU - TANGMAI TUHTE UNAU

Nidanglai pekpek in, nupa khat in tapa nih nei uhi. A tate lak a apiang masazopen ‘a u’ hisak ua, a naupangzopen ‘a nau’ hisak uhi. Hiai nupate lou ah buh-le-bal chiing in, loukhoh a kivak leh khosa hi uhi. A tate uh deihsak leh it mahmah in khosa uhi. A tate unle a nu-le-pate’ sep bangbang neuchik ahihlai un sintou pah in tangmai tuhdan bang thei in a inn kiang uah tangmai tuh uhi. A tangmai tuhte uh dawnsuang a, nahkha a om, leh khang nuam mahmah ahihdan bang amuh chiang un a hong pichin kal ngaklah mahmah uhi. Tangmai guizamte bang in kipahna pia hi. Neulai mahmah ahihman un a nu-le-pa’ loukuanna ah zuizou nailou ahihman un innngak in pangsek uhi. A nu-le-pate bel loukuan in tha-itthei mahmah uhi.

A unau un a tangmai uh a hong pichin a, nekching a hong suahkaal ngaklahthei mahmah uhi. A u’n a nau kiang ah, a tangmai uh bangchia phata hiam chih va ending in sawlsek hi. A nau le a u’ thu mang in kilawptak in va kuansek in; a u a’ sang a ama a’ khang hatzaw chihbang a muhchiang in kilawptak in va vilvil mai hi. A u kiang a atangmai guizamte uh phakchia hilhding kaal bang thanuamthei mahmah hi. A nu-le-pate mahle gamla taktak a lou khuankhezel ahihman un amau unau kia inn a omsek in, sumtawng peuh ah kimawl in om-omthei uhi.

A u       : Nau, i tangmai bangchia a phata hiam va en aw.
A nau   : U, kei a zamta, nang a zaboutan phapan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a pakta nang a zam panpan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a pakzomta nang a pak panpan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a gahta, nang a pakzom panpan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a momta, nang a gah panpan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a lohtheih dekta, nang a mom pan.

Ni bangzahhiam pai nungzek in…
A u       : Nau, va en nawn aw bangchia a phata hiam.
A nau   : U, kei a eng hilhialta, nang a lohtheih dekpan.

A u in ngaklahlua ahihman in a nau tangmai louding in sawl hi.
A u       : Nau, va lou aw. Ne tani aw.


A nau in thumangtak in tangmai gah va lou hi. Tangmai semm in alai ah phelkhap in kihawm uhi. A u in lianpipi in ne a; a nau inbel ne tauhtauh hi. A huchih ziak in sawtloukal in a u in ama’ a gaipah a, anau’ a bel lianpi omlai hi. A u in kham zoulou ahihman in a nau kiang ah ngetbeh hi. Himahleh a nau in phallou in a u kiang ah, “nang, na lian neklua a eive le,” chi in hawm nuamlou hi. A u in, “nau, hon hawm mahmah mai ve, duh lolai kei ve,” chi in ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi. Ngen zoulou ahihman in a u in a nau kiang ah, “Nau, n’on hop nopkeileh pute’ tungtun a hon tumsan ding,” chikhong hi. A nau in, “e’n, nute-pate hong tunchia vokkuang sung a ak-ekchik toh i meh dapdap ding kichi a,” chi in hawm nuam mahmah lou hi. A u thangpai kisa in a pute' tungtun ah tummang ding in kisa hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a siaktan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a tan-gai tan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a khuktan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a kawngtan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a awmtan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a gawltan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

A u       : “Tum aw, i tum i tum. Nau in tangmai pe nuamlou e. Tum aw, i tum i tum. I veih i veih puakpung,” chi’n    a khabe tan tum hi. Huchi inle a nau kiang ah ngenzel mahleh a nau in hawm ut tuanlou hi.

Huchi in a u le a kamtan, a naktan, a mittan tum zomzel in a luzaang tanpha tummang dia hong kisak hialtak in a nau hong chimoh-mangbang khong in, “U, hong pawtkik aw. K’on hawm nadi,’ chi hi. Himahleh  amah-le-mah in a u pawtkikthei nawnlou hi. A nau le chimoh leh beidong kisa in ahihtheih om tuanlou ahihman in khasia leh lungkhamtak in inn paikik hi. A nu-le-pate inn hong tun un a ta neuzopen kia uh ana om ahihman in a u omna dong uhi.

A nu     : “Bawi, na u la?”
A nau   : “Theilou! Innkongte’ kelnou suak en a hoh hi’nteh?”

Innkongte’ inn va en mahle uh, “Nou nau melmel, nou suai melmel mukha khang e,” chi in ana dawng uhi. Huchi in a u omna dong nawn uhi.

A nu     : “Bawi, na u la?”
A nau   : “Theilou! Innkhangte’ voknou suak en a hoh hi’nteh?”

Innkhangte’ inn va en mahle uh, “Nou nau melmel, nou suai melmel mukha khang e,” chi in ana dawng uhi. Huchi in a u omna dong nawn uhi.


A nu     : “Bawi, na u la?”
A nau   : “Theilou! Innsakte’ bawngnou suak en a hoh hi’nteh?”

Innsakte’ inn va en mahle uh, “Nou nau melmel, nou suai melmel mukha khang e,” chi in ana dawng uhi. Huchi in a u omna dong nawn uhi.

A nu     : “Bawi, na u la?”
A nau   : “Theilou! Phaitamte’ sialnou suak en a hoh hi’nteh?”

Phaitamte’ inn va en mahle uh, “Nou nau melmel, nou suai melmel mukha khang e,” chi in ana dawngzel uhi. Huchi in a ta upazopen uh mu zoulou ahihman un a nu-le-pa mangbang gawp uhi. Dongkhezou mahmah lou ahihman un atawptawp in a neuzopen innkam tung ah koih in, “na gen matan hon lakhe louding ka hi uh,” chi uhi. Khua hong mial deuhdeuhtak in chimoh kisa in imzou nawnlou in genkhe khongta hi, “Ka u Pute' tungtun a tummang!”

A upazopen tohkhiat sawm in pute’ tungtun zaang a toh uleh a u’ lu touphelkha uhi. Huai a u’ lukhuak tawi in inn ah paikik in mehding in huan uhi. A hon nek uleh gai zoulou ahihman un innkim-innvengte kholdi’n a nau sawl uhi.

A nau                : “Innkongte, meh na deih uhia?”
Innkongte          : “Bang meh?”
A nau                : “U’ lukhuak! nau’ lukhuak!”
Innkongte          : “Duh khekkhuak khang.”
         ----------------------------------

Innkongte khol zoulou ahihman in a nute’n innkhangte meh kholdi’n sawl nawn uhi.

A nau                : “Innkhangte, meh na deih uhia?”
Innkhangte        : “Bang meh?”
A nau                : “U’ lukhuak! nau’ lukhuak!”
Innkhangte        : “Duh khekkhuak khang.”
         ----------------------------------

Innkhangte khol zoulou ahihman in a nute’n innsakte meh kholdi’n sawl nawn uhi.

A nau                : “Innsakte, meh na deih uhia?”
Innsakte            : “Bang meh?”
A nau                : “U’ lukhuak! nau’ lukhuak!”
Innsakte            : “Duh khekkhuak khang.”
         ----------------------------------

Innsakte khol zoulou ahihman in a nute’n phaitamte meh kholdi’n sawl nawn uhi.

A nau                : “Phaitamte, meh na deih uhia?”
Phaitamte         : “Bang meh?”
A nau                : “U’ lukhuak! nau’ lukhuak!”
Phaitamte         : “Duh khekkhuak khang.”
         ----------------------------------



Innsak-innkhang, innkiim-innkiangte kuamah khol zoulou ahihman in a nute’n, “gaal a na pute va khol mai aw,” chi’n sawl uhi. Pute meh khol dia kuan, pute’ inn a tun ma in Topi in ana mankha hi.

Topi      : “Na meh tawi hia ka nek masak di, nang. Koizawk ahia k’on nek masak di?”
A nau   : “Huai, gaal a sakhi hawk va ne masa aw.”

Topi in bizang in sutpi toh naupang henbelh in, gal a sakhi hawk nedi’n kuan hi. Huaikal in sansiim in bizang va keihtansak in naupang suaktathei hi. Topi le sakhi va man zoulou a ahong kikleh a mi matsa lah ana om nawnlou zomah! Thangpailua kisa; ha bang gawi muatmuat zen a omlai biching kawm a sansiim in, "A sa lah taan, ami lah taan. Duhgawl Topi, na ngawngsan toh pekpuuk!" chi’n ana tawng zomahlai hi. Topi le thangpai kisa in sansiim toh kidelh nilouh uhi. A tawptawp in Topi in sansiim manzou khongkhong hi.

Topi                  : “K’on haizan di hia, k’on nawmvalh di?”
Sansiim            : “Hon haizan lechin ka guh-ka taang in hon doudia, hon pumvalh zomai aw.”

Huchi in Topi in sansiim a nawmvalhleh sansiim in a gilzang keihvangsak a, Topi si hi.

- BEITA -
_________________________________________________________________________________



BULSUTNA

Tangmai Tuhte Unau Tangthu Apan Paite-te’ Hihna (Identity) Leh Tawndan Suuttheih Omte:
Nidanglaipek apan akhang-akhang a i kihilhsawn uh tangthu tampi om hi. Huaibang tangthute i pi-le-pute leh nu-le-pate bang in lupding kuankhawng chiang in hon na hilhsawn tangpi uhi. Ahi a, agelhthoh a ana omlouh ziak mah in akhua leh khanggui atuam dungzui in i na kihilhsawndante uh chituam zekzek hi. Tangmai Tuhte Unau tangthu bangle theihdan tuamtuam om hi. Hiai tangthu ahi bangbang a kembit ding mo? Ahihkeileh nau’ lukhuak huanna lak telsak lou a bawllem maiding mo, chih ngaihdan bangle omthei hi.

Kei ngaihdan intuh nuamlou i saksim namun bang a omtaakleh leng ahi bangbang a agelhthoh a kepbit ding ahi. Laibu koihkhawmna (Library) bang ah kembit in namkhat i hih dungzui un gendan kibangtheileh deihhuai ka sa hi. Huai ma in hiai Tangmai Tuhte Unau tangthu hoihtak a sui a, gendan tuamtuamte bang lakhawm phot zezen in, adikpen hidia i gintak, muhdan, theihdan leh pomtheihhuai penpen pomkip in; akhang-akhang in huai i kirualna penpen kihilhsawn a kepbit hoihding in ka ngaihtuah hi. Hiai Tangmai Tuhte Tangthu apan Paite-te’ tawndan leh sinlai muhtheih omte bangzahhiam taklat ut-huai hi.


Paite-te’ hihna (identity) leh tawndan muhtheih khenkhat:-

1. Namniam mahmah i hi uh. Mawl-a mawl, ak’ ek khawngpeuh pakta. Vokkuang toh ankuang kikopthei.

2. Lou nasep (agriculture) i khosakna uleh i naseppipen uh ahi. Lou nna sem a khosa leh kivak kihi.

3. Azu-ava toh khosakhawmthei, gamsate toh bang kigamla lou a khosate kihi.

4. Nek-le-dawn ah buh-le-meh nekhawm, chikhat kia an a senloute kihi.

5. Tehna hoihtak nei nam i hi uh. Siakchiang, khukchiang, kawngchiang, adangdang ana zangtheite i hi.

6. Sing-le-loute’n hinna nei leh khangthei uh ahihdan theichiangte kihi.

7. Dohzohna neilou, nna i sepchiang a agah ngaklah pah tingtengte kihi.

8. Tantawk a lungkim lou, midang’ neih lam-en a hehsantheite kihi.

9. Innkim-innkiang deihsakte i hi uh. Innkim-innkiang toh meh bang kikholtuahte kihi.

10. Nek-le-dawn ah nek theihlouh kinei khollou hi.

11. Sa sialnek mailou a, huanminte kihi.

12. Nu-le-pa toh tate kithuahkhawm/omkhawm tamloute kihi.

13. Thumal tawpna gindan kibang (rhymes) ana zangsiam mahmahte kihi.

14. Pute ngaihnatna liantak neite kihi.

15. Thu imsiamte kihi. Thuguk mawk genkhiak pahpah loute kihi.

16. Ei’ sang a hatzaw leh lauhhuaizaw om ahi chia kihilhte kihi. Etsakna in Tomi.

Thukdeuh in sui lehang hiai tangthu apan Paite’ namte mizia muhbeh ding tampi omlai khading hiveh aw.


Sinlai laktheih khenkhat:-

1. Duh-am louhding.

2. Thilphal ding.

3. Thil bangkim in kikhel hun nei chih theihding.

4. I nekzonna a i kuhkal mahmah lai in i tate bangle awlmoh ding.

5. Unau ki-ittuah dialdial ding.

6. Nu-le-pa leh tate kal ah kizopna, kithuahna ngaihpoimoh ding.

7. Pute ngaihnat ding.

8. Innkim-innkiang toh kithuzak a tenkhawm ding, alim-a-al i neih nikhua a kideihsak ding

9. Nu-le-pate thutak hilhding; khemlouh ding.

Thukdeuh in sui lehang hiai tangthu apan in sinlai lakding muhbeh ding tampi omlai khading hiveh aw.



Ngaihpoimoh tuak khenkhat:-

1. Hiai tangthu thukzosem a suiding (research) leh document hoihtak suahding mi/pawl kipoimoh.

2. Akhang-akhang a tangthu i kipiaksawnte uh kepbit ding.

3. Hiai tangthu koimun, koizau a i tenlai ua hong piang ahia chih chianglou. China gam ah maw, Burma gam ah? Ahihkeileh India a i tennung ua thiltung? A geographical reference ding omtheileh deihhuailua.

4. A nu-le-pa uh bang beh ahi di’a? Paite a bang beh leh bawng a mi ahi ding ua? Suitheihdan omlehzaw.

5. Hiai tangkhu bangchik vel a thiltung leh kum bangzah vel apan ana kihilh i hita ding ua, chihdan a historical events bulhtheihdan a omdiam? AD 1900 ma bel hipeuhmah ding in up-huai. BC hunlai ahi maidiam? British-te’n hong ukkhum ma uh ahihleh AD 1600 malam himaithei. Bangchiklai a hiai tangthu hong piang hi peuhmah ding hiam? Khupching leh Ngambawm, Thanghou leh Liandou-te toh a om hunvel a kibang mah diam aw?

7. Hiai tangthu a tawpnalam ah gendan tuamtuam om:- Tomi in a nau man (hiai tangthu a kizuipen) leh Gal hong om chihbang, atuamtuam om. Gal om ahihleh bang gal hiding, koimun khawng a, kuate leh kuate kidou hiding? Hiai gal ah Tangmai tuhte’ khote a pang uhia, panglou chihte chianglou, a thuaktu mai a pangkha uhiam chihle chiangkuang lou ahihman in thukzaw a suithei hilehang deihhuai. Gal hong om chihdan a genna pen ah a u’ khezung/ khechin bangchidan a Patung a pou hisakthei i hiam? Patung leh khezung/khechin kizopna bang hiding? ‘Patung’ min bangziak a Patung hong kichi hiam, chihte suithei le lungluthuaipi hi khading hi. Awmlou pipite akituak deuh dia bawltuah a ngai hia? Bangziak in? Thudang suuttuak lungluthuaipi le omlai khading hiveh aw.


Thukhupna:
Tangmai Tuhte Unau tangthu pen a hunthu leh munthu ah tehpihna (reference) piaktheih ding omlou a, amau mahle mihing hi chiahlou bang in thilhihtheihna nei bangdan ua kilangthei ahihman un mythology chihtheih ding abang. Dawi-le-kau khawng bia a, i khanglui tangthu a hihna (character) neite, mihing hi chiahlou thilhihtheihna lamdangpipi neikhawng om uhi. Etsakna: Hankuang sung ah Khupching kisulianthei chihbang, Ngambawm in a sisa Khupching kisuneu dia sawlthei chihte. Khupching’ sam tui a adiah chia Khupching damlouthei chihkhawng. Thanghou leh Liandou tangthu a Kawlnuthep chihbang dawi khawng toh khosa, panpihtu mihing hilou khawng toh ana kisai leh khosa khawmkhawmte i hi diam chihte bang hon ngaihtuahsak hi.

~ Sumthanlian Suantak @09.8.2018