Tuesday 27 March 2012

Hiware Bazar Dungsuun In Awle… I Chi Thei D’uam




KHENKHATTE’N i gam nuam a sakdan a gen chiang un 1970’s - 80’s lai khong samkik nuamsek uhi. Nuamtak ahi ding; gam galmuang in a leipeek mahmah leng hing dipdip in azu-ava mahle’ng tam mahmah lai hi. Tipaimukh Road tawn a Zodawn zuan MSRTC Bus service omlai bang ka thei chichiai hi. Thanlon vanglai hunte bang kisaktheihpih in gensek uhi. Thanlon-Aibulon kaal khe in ka pai khangei a, nikhat mawngmawng kipai keuhkeuh, naupang-kha chilou in nuam kisa mahmah, lamkal a sun-ann nek mahmah nuam se. Lamgei a Bilmin leh theigah chi tuamtuamte bang kilou kawm zomah...



Tua hunlai in i Zodawn khuate amau khom a hithei chiat ua theih ahi. Chihsam hang in khantouhna lam ah zaw bukim nailou uh ahi dia, “…I gam nunnuam hong paal dia..” chi’n zaila ana ki-awi sek hi. Hinapi tuni tan in duhthusam bang in paal theilou; miallam manoh ahi phial diam chih ut-huai chang bang om thei dekdek. Nidang a i leitang in a piakkhiat zah nekding piangsak nawnlou in azu-ava mahle kiam. Asing-agua leng dengdel deuhdeuh genlouh in a mihingte mahmah leng galmuang kisa nawnlou. Mimal’ neih-le-lam, pilna-siamna lam a i khanlai un i gamlei uh ab hiaihiai ding bang! Gam-le-nam it-huai ahihdan i phawk semsem uh toh kiton in mimal kiduh-am deuhdeuh. Lungkiat-huaidan a genzaw hilou k’e. Khangthakte lak ah mi-leh-sate awlmohna ‘chi’ kituh muhtheih in om a, hihtheih lamlam ah panla in project hoihpipi kipankhia:– Teach Zodawn, Project Nehemia, Singngat Vision 2020, adg. adg.


I gam dung-leh-vaai suut detdet a lungkim mahmah na hi maithei. Ahihke’h lamet-huai sa nawnlou a vei-le vei zou nawnlou hizaw? Ken tuh ‘HIWARE BAZAR’ dungsuun in awle… i chihtheih uleh lamet ding lianpi omlai in ka thei. I khota’ kivaipuakdan uh kibangchetkei mahleh banghiam ziltheih i neih ngei lam-en in ‘HIWARE BAZAR’ kichi khota dinmun setak apan a hong khankhiatdan tangthu-tak enkhawm le chidan ka hi.


‘HIWARE BAZAR’ Delhi apan 1300Kms a gamla Ahmednagar Dist., Maharashtra a om ahi. India khopi khenkhat sang in masawnzaw a, pahtawina leng tampi ana ngahta hi. Atek-akhang in a’ khua uh kisaktheihpih mahmah uhi.  Pune leh Mumbai khong a ana pemkhesa hinapi Hiware Bazar a khantouhna tungte’n a hiipziak a peem kiknawn pawl leng om uhi.


Kum 22 val paita, 1989 tan in Hiware Bazar khua ana se petmah ngei hi. Tui haksatna khua ahi a, kilohtawmte’ nitha Rs.5/10 khonglel ahi. Zu huan in a khokimte ana supply ua, tua ziakmah in kinakna leh buaina piangsek a, tualthahna natan tung hi. Kalteng in Police case sui ding bang omsek hi. Khota kivaipuakna kichim sephial in om a, Solkar nasemte zuhai ngen khong hi vekphial uhi. Inkuan 90% BPL (Below Poverty Line) ah om uhi. A khua ua Govt. school dinmun setak in om hi. Khosung puahna ding Solkar apan Fund paite su-thelthang/heimang in omsek hi. Mundang a lehkha zil a omte bang milak a a-khomin uh gen ding zum hial uhi.


Ei Zodawn khuate; kho-hausa nei a hausa thuthu a i kivaipuakdan bang un bel amau Hausa(Chief) a neikei ua Panchayati Raj nuai a kivaihawm uhi. Khosung vaihawm pawl ‘Gram Sabha’ kitelna neisek ua, Gram Sabha a thunei lianpen - a head, ‘Sarpanch’ kichi hi. A khua uh vei mahmah khangthak tamlou khosung bawlhoih sawm in kipan ua, 1989 Panchayat Election lai a kitheihsiamlouhna, kituahlouhnate mangngilhta ni chi’n campaign pan uhi. Cricket kimawlsiam, M.Com zou, Popat Rao Powar kichi Sarpanch hihsak sawm in panla ua, doudalna leng tuak-ek uhi. Hinapi lungkelou in pang ua, khangthakte leh upa-lam khenkhatte’ muanzohna ngah uhi. Huchi’n khosung ah a muangzoulou sim pawl om mahleh kilualtak in “enkhe himhim ni..” chi’n kumkhat sung ‘Sarpanch’ di’n Powar seh uhi.


Powar in nna hoihtak a seem in mipite muanzohna nasatak hon ngah a, ‘khosung kivaipuakdan system’ se gawpsa muangzou nawnlou a lungke dimdemsate’n leng khosung bawlhoih theihlai ahihdan gintakna leh muanna thak nei uhi. Powar leh a pawlte’n ‘i dinmun bawlhoih dia Solkar a kipumngak louh ding; ei mimal chiat in pan lathei i hi uh’ chih thupi a nei in kikhopna nei di’n mipite bang chialkhawm uhi. A haksatnate uh bang kikumkhawm in, tui, electric, education chihte bawlphat tuak a sakdan uh geendawk ua, Education poimoh masapen ahi chi’n Primary School Room 2 kia neipen ah nasep hon pan uhi.


A lehkha suthei deuhte bang Teacher dia ki-volunteer in septheih lamlam hon seem ua, sum a saved zohte uh school puahna dingmah in zangtou uhi. Powar leh a lawmte nasepdan khomite’n muchian semsem in kipahpih mahmah uhi. Powar in ‘School ding thohnuam a om uhiam..” chia ngetna a bawl dungzui in inkuan 2 in a innlui uh skul di’n thoh uhi. Zila Parishad in School room-1 bawlna dia Rs.60,000/- a sanction uh hinapi amau Room nih bawlna di’n zang uhi. Tuabang a nasep hoih khomite’n a muh chiang un kum 4 dang Sarpanch lenlai di’n Popat Rao Powar lem hon sanawn uhi.


Khosung hoihna ding proposal/Scheme omte mipi mai ah pulakzel ua, kikumkhawm in thupukna lazel uhi. Gram Sabha in thupukna a bawlte Panchayat in semsuahzel uhi. Hiai khomite’n amau domkang dia Delhi, Mumbai leh mundang a om Govt. ah kinemlou in amau mah Govt. ahihdan uh kiphawk ua, huai in kilawpna leh kimuanngamna neisak hi.


Powar Sarpanch ahih apan Gram Sabha meeting regular-tak in sai ua, khakhat a 4-vei bang a neih theihchang uh om hi. Nidang in ahihleh kumkhat a meeting 2vei lel khong nei uhi; huaile 15th Aug. leh 26th Jan. ni-te in neisek ua, naupangte peuh thugen sak maimai in, chikhum khong hawmzel uhi. A nungchia’ Gram Secretary in meeting nei taktak na ahihdan uh record dia deihziak khong in suai lakhawmzel uhi.


A lohchinna thuguk uh bel meeting a neihchiang un ngaihdan genkhiatna ding hun bawlzel ua aneu-alian chih omtuamlou in a utpeuh in maingaltak a ngaihdan a gen theih/ngam na ding un ngaihdan kizahtak sak uhi. Lam tuamtuam a apanlakdante uh ensuk ni:-


School: Teacher & Govt. nasemte Gram Sabha meeting ah aloutheilou a atel uh ngai a, skul toh kisai genkhawm zel uhi. Teacher-te mah inleng a haksatnate uh gen in a sukveng dingdan genkhawmzel uhi. Tuaziak in a khua ua Govt. School, Private skul tampite sang in hoihzaw hi. Ei gam i etchiang in Solkar nasemtu sepna mun a omloute bang - amau utmawng a omlou om sam mahleh tuabang hi veklou uhi. Solkar nna seem khenkhat ngial bang tuh kho-hausa lemsakna toh khaloh apan tamlou cut a, mahni khua a ki-om mai dia sawl/lemsakpih a ompawl leng om laitel hi!


Anganwadi Centre & Public Distribution: Anganwadi Cente nasepdan Gram Sabha meeting ah genkhawmzel uhi. Khomite’n bang hiam dotnop a neih uleh meeting ah Anganwadi Incharge kiang ah dongzel ua, haksatnate kikumkhawm in bawllem ding omte ngaihtuah khawmzel uhi. Ration kigumang chihte omlou; Ration vante khomite muh in suahkhezel ua, Agent-te’n Accounts & Records, Gram Sabha meeting ah lakzel uhi. Hiai toh kisai leng eilak ah bawlphat tuak omlai mahmah ding in gintakhuai hi.


Health: Health officer-te’n mipite tung a amohpuakna uh kiphawk in mipite toh sepkhawm ngai ahihdan thei in kipaktak in seem ua, mipite’n leng kithuahpihna hoihtak pia uhi. Zanlam deuh a Singngat khua a thiltung bang chu… Doctor leh damlou khat kitheihsiamlouh ziak a Dispensary khak thei maite i hi tadih lai uhi!


Village Disputes: Khosung a thupai deuhtuam chihte omlou uhi. Khosung hoihna dia vaihawm in thubuaite kikumkhawm in thupukna lasek uhi. A thiltuah uh khat: Public gam hoihtak a Gram Sabha in a tehsa mi bangzah hiam in ana laheek uhi. Genkhawm ahihnung in a laheekte’n pekik uhi. Himahleh pa khat in pekik nuamlou in Collector/DC kiang ah, “a chiil apan ama’ gam hisadan a gen in khomite’n dikloutak a agam laksak sawm” chia heek in kihallup ding tanpha in vau hi. Huchi’n Gram Sabha in a tungtang genkhawm uh a, ama’ tate mah inleng “Khosung makaite’n thupukna a laakpen uh amau a ding mah a hoih ahi,” chi’n kun uhi. A tawp in huaipa’n leng dikloutak a agam lak-heek pekik nawn hi. Dik-le-tang a khosung hoihna dia vaihawm nana na zaw khat-le-nih adi’n kha mahmah lehle theihsiam hun omzel hi.


Water, Forest & Land: Forest Dept in 1982 kum a sing a suanlai un a khomite mahmah in phuuksek uhi. Sing-le-lou kepbit poimohsa in Gram Sabha in khosung mipite samkhawm in meeting neihpih uhi. Huchi’n kithalawptak in khomite bang kivoluteer in singnou suan hon pibawl ua; le kembit uhi. Nidang a akhokiim ua taang giau velvulpen bang hong hing dipdipta. Singnou 10 Lakhs a suan nalak uah 99% lohching uhi. Sing suan a pibawl ma ua gamlei keulua, tui ft.50 a thuuk a om in louma a piang ginalou hi. Vuahtui tawmlua in tui haksa ahihman in Rain Water Harvesting khong hon pibawl uhi. Gram Sabha in thupukna khauhtak hon la ua, huanbawlna a zat dia well toh ding khaam in neek ding kia a zat di’n phal uhi. Tui haideuh - nahtang & kawltu suan ding tamlou-lel phal uhi. A leitang mahmah kepbit ding hon pibawl uhi. Tuabang a naktak a ahong pannung un a gam hong nomdeuhta a, tui ft.5-10 a thuuk a muh theih di’n hong omta hi. Louma a piang kibehlap in haai hong gahsuah mahmahta hi.


Tuabang a gamhoihpi hong suakta, polam mite’n enlah in leikhiat ding bang in va dawp uhi. Leikhe sakle uh, a gam neilou/mizawngte dinmun hong se ding chihziak in Gram Sabha in daal ua, mipite toh genkhawm in polam mite kiang ah gam leitang zuakkhiat ding hon khaam uhi. “Legal tak in gam zuak ding khaam theihna neikei mahle ung hiai khua ah Gram Sabha thupukna thuneipen himai," chi liuliau uhi.


Hiai khua a Gram Sabha in mipite toh kikumkhawm a thupuakna a lakte uh Delhi, Mumbai khong a mipite theihlouh a bawl hileh vuaksuak ding chih ngaihdan a neihziak un meeting-te ah numei, pasal, aneu-alian telvek in miteng in ngaihdan sungthei ua, le kingaihkhiatsak uhi. Sarpanch leh uliante’n thupukna tuam laaklou uhi. Huchilou hileh mipi lak a ngaihdan hoihtaktak omte kupna ding chance omlou ding chi ua, polam apan idea hoihtaktak omte ngaikhezel uhi. Thulou-halou a thupukna kilakkhum in sawt daihlou a, kitheihsiamsak a kimuantuahna toh thupukna laakte sawt daihzaw, chi uhi. Polam mite kiang a gam zuakding a daal uleng mipite deihdan a kihih ahi, chi uhi.


Transparency: Hiai khua ah leng mundang bangmah in RTI Act kizang hi. Hilehle nna kisem peuhmah mipi theihpih a Gram Sabha tungtawn a kisemsuah ahihman in transparent petmah hi. Fund kizatdan hi’n monthly account & record-te kuapeuh muhtheih di’n Board a taakkhia uhi. Kumteng a sum muhna leh seennate khomite kiang mai hilou in Officer leh polam mi a ennuamte lakzel uhi.


Hiai bang a alohchin uh mipite intekpan a ahahpan ziak uh leng chihtheih hi. Solkar panpihna a kipumngak lou in amau mah Govt ahihdan kiphawk a khosung vaihawmte toh kitheisiamtuah a apoimoh na ah sum-leh-tha seng dia a ki-volunteer ziak uh leng ahi. Mipite hahpandan khat enle: Sarpanch in Gari neilou chi’n kithohkhawm ua, ni 10 sung a mipi thohkhop Rs.5 Lakhs phazou hi. Nupi khat in a nikhat thaman Rs.50/- thoh topdan ahi.


Khosung a puah zohdan uh kithangkhia in a zakha polam mite (Social Worker, researchers, Govt. Officers, adg. adg) bang in a khua uh va vehsek uhi. Kia thamlou in Award tuamtuam tampi Central Govt. apan bang sangta uhi. Himahleh thilkhat kia in samlai a chi ua… huaibel India a khua teng ah Democracy taktak atun ding ahi. Eigam leng hon loh banleh a uthuai ngei e!


Author’s note:    Hiai article gelh na di’n a nuai ate refer ahi: 1) MGSIRD, Jabalpur, Madhya Pradesh a Village Attachment Training na a thuzaakte. 2) Youtube, Wikipedia. A chiangzaw seem a ennuamte’n “Hiware Bazar” chi’n zontheih hi. 3) Inn lam thuthang source tuamtuam apan muh leh zaakte.
Hiai link na visit nop leh: http://www.youtube.com/watch?v=1MIOyK1wzTg


©Lian Suantak @(7-27)th March, 2012.



[I gam dinmun i theichiat uh. Solkar apan gamsung leh a mite puahna dia fund/ scheme tuamtuam hong paite ahi ding bang a kizang a omkei. Sing-le-lou kepbit in a omkei a, agam sung a teng zu-leh-va a kiam hiaihiai. A mihing mahle galmuanglou hiaihiai in kiakniamlam nawtzel a bang. Bangtan hichi'n niamkiatlam i nawtzel lai dia chih theih haksapi a suak hi. Hiai dept in a seem hoihkei chia minlohtuam ding omlou khop in a siatdan a kibang vek, seem hoih khuk omlou ahi mai!! I puaknat chiat a gintakhuai. Himahleh koi a pat zezen ding, chih theih haksapi a suakta a, a system failed hipen mailou ding hia.



Toupa aw, ka gam uah hong leeng inla, Na mite siatna thukpi apan Nanglam a kiphawkthakna nei di'n Na laukha siangthou in michih lungsung ah hong huau in, chia thuum a panla ding kisam hi. A Kristian leh Kristian-lou kilamdanglou in, sepna mun a omlouh bangle adik bang a ngaihzamna - system ah i dinglellel uh. Kikawk ngam ding inle i omkei. Mi diklouhna khat genle, 'huchi ahihleh kibawltuak ahi' chih lamsang in huchi-khachi ahi. Huaiziak a amun a va omtheihlouh ahi, chia kisiamtan dingdan tasamlou in, a gentu' diklouhna omte lehkawk geihgeih na a dim ahi zawta!  ~Enlarged @14/6/2013]