Saturday 27 August 2011

Gorkhaland Leh Zogam Mimawl’ Tehkakna - I




 ‘ZOGAM’ i chih bangvual un Gorkhate’n (India a teng Nepali-te) amau’ Zogam ‘Gorkhaland’ kichi neih ut in 1907 pek in kivaihawmna tuam ana lunggulh pan uhi. Mawlchik a kipan in Gorkhaland min leng gingsak zezen lou in tang-gam (Darjeeling Hill Areas) adia kivaihawmna tuam ngen in zaidamtak in ana tangkoupih uhi. Eilawi zaatneu tuamtuam kigawmkhawmte bangmah in amau leng zaat tuamtuam Gurung, Tamang, Rai, Limbu (Subba), Thapa, Sherpa, Pradhan, Dorjee, leh adangdang kigawm ahi uhi. I kibatlouhna uh bel: Eilawi ‘Zomi’ a kimin veklou, Kuki leh Mizo alah kimin vek tuanlou a i omlai un Gorkha-te bel ‘Gorkha’ ah kimin in Gorkha min zang in kipumkhat thei ua, population et-in leng eilawi sang in tam zotham uhi. Eilawi mahbang in mawl teisam ahihman un bangmah muhzoh neilou in kum tampi ana vakvai uhi. Eilawi in ‘Zogam’ kichi bangchik vel apan mitsuan a, sual ana kipan i hi ding ua? ZRO kichi pawlpi, 1993 in phuhkhiat ahi a, amalam in ZNC min in i gam hulum sim hehu hi.



British-te’n India a nawtsiat ding kuan un hiai Gorkha-te’ tawndan-khosakdan paizia akiim-apam ua namdangte toh kibanglou ahihdan phawk in; mahni kivaihawm a atuamdin theihna ding un gam/kivaihawmna tuam pe ut uhi. Himahleh Gorkha-te tenna kuam a namdangte Politics-a ana pilkhin uh ahi ngei dia, ana daalpah uhi. A Gorkha-te mah inle panlak dingdan tuan thei samlou a a-omkal un ana kaankuah sawm British-te’n tangtawn adin India ana pawtsanta uhi. India a ukhlai himhim un British-te’n hiai Gorkha-te: akim-apam ua mite toh kibanglou- tawndan leh mihinzia ah hitaleh, tuam ahihdan uh phawk in West Bengal State sung a om hinapi Daan chituam zang in Gorkha-te tenna zau ana vaihawmkhum uhi. A hun laitak a ana mawl lawkha ahi ngei ding uh. Eilawi mahbang in zu-leh-sa kham a khophawklou a a-omkal un mite sikden ana hi uhi.


British India ah kiteelna nanungpen 1946 in om hi. Hiai huntan in namvai ah kitangzialna ana uang law nailou ahi ding. A Bengali-te ngekngek leng mimal a enlou in Party min a en in Gorkha-te mahmah in ana teelching uhi. Huchi’n, hiai Gorkha-te tenna kuam ah CPI-te hong haat uhi. Pu Jyoti Basu, West Bengal Chief Minister lui, 2010 a si ngeileng hiai hun a CPI min in kiteelna ah ana ching hi. CPI-te’n Darjeeling ah khawmpi lian a hon nei ua, Gorkha-te deihna bang in thupukna poimohtak ana lak uh tuh: Gorkha-te gamkhat sung a a-omkhawm theih ua, a kivaihawm tuam theihna ding un Darjeeling District, Jalpaiguri District banah Nepal leh Sikkim (huai hunlai a Country ana hi) gamsung mun khenkhat laheek a ‘Gorkhasthan’ kichi State nget ding chih ahi. CPI in Constituent Assembly kiang ah 6th April 1947 in ‘Gorkhasthan State’ ding ngetna Memorandum ana pelut uhi. Himahleh, hiai ‘Gorkhasthan State’ in a huamkhak ding India gamsung kia hilou a, apolam tanpha ahihman in hiai issue thu haksa ahi chi’n a ngetna uh nawlkhinsak in ana om uhi.


Sawtpi mahmah muhzoh neilou a a-om nung un a thilnget uh bawl lamdang zek in Subash Ghisingh makaihna nuai ah 5th April, 1980 kum in Political Party ‘Gorkha National Liberation Front (GNLF)’ kichi phuan in, India sung a State khat muh teitei sawm in ‘Gorkhaland’ (Hiaipen ‘State within India’ ahi) thagum-thatang zang in ana sual uhi. Police, Para-military forces toh bang kinawktuah in sihna tanpha tampi’n tuak in Jail tang bangle tampi om uhi. Kiphinna huaisetak mai toh kipingpa vei uhi. Hiai hun a agam nget uh: Nepali pau zangte’ tenna, West Bengal mallam gam a Darjeeling, Dooars leh Terai gamte ahi. Eilawi in bel ZRO khazapna nuai ah thauvui-thautang kaikhawm mahle hang kua nawkle hi pilou in mahni kivenna didan lel a kizang tadih hi'n ka thei hi. A helna uh 1985-’86 vel, a haat mahmah lai uh hidan a chiamteh ahi. Huchi’n, Central Govt. ah Congress in vaihawmna a letlai, 22nd August 1988, in ‘Darjeeling Hill Accord’ kichi kilemna suai a hon kaai uhi. Hiai kilemna tungtawn in Darjeeling Gorkha Hill Council (DGHC) kichi a hong piang hi. DGHC in Darjeeling nuai a Sub-Division 3: Darjeeling, Kalimpong leh Kurseong pumpi a huap banah Siliguri Sub-Division sung a mun khenkhat Gorkha-te tenna deuhlak huapkha hi.


DGHC a pianna ding in 22nd August, 1988 in Kolkata a Banquet Hall, Raj Bhavan (The Governor’s Palace) ah zinglam dak 10:00 in Central Govt., State Govt. leh GNLF in suai kai uhi. DGHC toh kisai in thukhun poimohtak hiai om hi: “In the overall national Interest and in response to Prime Minister Rajiv Gandhi’s call, the GNLF agreed to drop the demand for a separate state of Gorkhaland. For the social economic, educational and cultural advancement of the people residing in the Hill areas of Darjeeling district, it was agreed to have an autonomous Hill Council to be set up under a State Act”. Hiai kilemna a’ Political Party lianpen uh GNLF in pom mahleh hiai thukhun in State tuam neih ding dalkha ahihman in Gorkha-te lak ah lungkimlouhna nasatak a hong piang pah hi. Hiai DGHC eilawi’ Autonomous District Council (ADC) toh kibangchet kei mahleh kinaihna mahmah nei hi.


Eilawi in bel ‘Autonomous District Council (ADC)’ 1972 kum a Parliament a ki-passed liuliau ‘The Manipur (Hill Areas) District Council Act, 1971 tungtawn in kinei hi. Manipur ah ADC guk ana om hi. Himahleh, lungtunglou in 6th Schedule ngen in Singtang mite’n kiphinna i na nei ua, huchih dungzui in Manipur a ADC-te awlawl in sukbei in hong om hi. Churachandpur ADC bel March 1989 in hihbei in om hi. DGHC a a’kilametna uh a saan mahmah hang in a’khitui nulna dingphet uh ana hi. Huchi’n 1988 apan 2004 dong term thum ah kiteelna ana neitou ua, Subash Ghisingh Chairman di’n ana ching toutou hi. Hiai DGHC lungkimhuai huntawklou ahihdan phawk in Gorkha-te’n 6th Schedule lunggulh in helna chi tuamtuam ahon pannawn uhi. Thawm om vengvungte kal ah 2004 DGHC kitelna neilou ua, West Bengal State Government in Subash Ghisingh, GNLF-te leader Caretaker di’n 2005 in guanthoh hi.


Lohching tou zel in Central Govt., State Govt. leh GNLF ten 6th Schedule Tribal Council khat ‘Gorkha Hill Council’ kichi pian theihna ding in Memorandum of Settlement (MOS) kichi pom in 6th December, 2005 in suai a hon kai nawn uhi. Hiai Gorkha Hill Council tuh DGHC kizatna sung kia a zat ding chihdan ahi. Eilawi inleng 6th Schedule deih ziak in kum 20 khong MDC/ADC i na koihdap hang un 6th Schedule mu zou mahmahlou in ADCC i pom nawn ua, kipahpih mahmah hi ni hangh. Bangladesh, Myanmar leh India a teeng Zomi-te a ding kivaihawmna khat ‘Zogam’ muhsawm a kiphutkhia i pawlpi uh ZRO in ‘United People’s Front’ (UPF) khazapna nuai ah ‘Suspension of Operation’ (SoO) agreement 22ndAugust, 2008 in Ashoka Hotel, New Delhi ah ana kaai ua, huai agreement point-te lungtunhuai taktak mah a diam, hon chisak hi. Hiai SoO a “..One of the prominent features of the ground rules under SoO is that they (UPF/KNO) have now stopped demanding separate homelands and will protect the territorial integrity of Manipur..” leh a tung a i gen, “..the GNLF agreed to drop the demand for a separate state of Gorkhaland..” kinaihna mahmah om ka sa hi.


6th Schedule mitsuan in DGHC kitelna leng neinawn tuanlou a Subash Ghisingh kia in hon puaktouh chiang in nekgukna khong hong lian in, nidang a kiteelna a neih seklai ua Councillor a ana pangkhate lak diakdiak ah lungkimlouhna/vuina tuamtuam hong lian a; amau (Gorkha-te) sung mahmah ah kituahlouhna hong lian hi. Eilawi in Political Party kichian neikei mahle hang amau bel Political Party tuamtuam tampi ana nei ua, huaite lak ah GNLF ahaatpen-alianpen ahi. Amau sung a kituahlouhna neuhneuh a neih bangdeuh un eilawi le issue khat hong om chiang in Zomi-Kuki-Hmar kikal ah kituahlouhna neuhneuh i neizel uhi. A Meitei-te le hipah zezen lou in ei-le-ei kituakthei mahmahlou i bang uhi.


Gorkha Hill Council deih bawlsim napi; hun hong paizel ah thunung khualthei zodeuh a ahon geel chiang un a huapkhak ding gam ah lungkim zoulou in Darjeeling District pumpi banah Jalpaiguri District sung a Dooars gam a Gorkha-te tenna munteng uapsak ding hon deihta uhi. Kia thamlou in, Darjeeling District leh Dooars a teeng Gorkha atamzaw in State khat neihding lunglut zaw in Gorkhaland mah hon chi tinten pianta uhi. Hichibang in amau sung ah kitheihsiamlouhna neuhneuhte om mahleh, huai kituahlouhnate sangmah in State a deihna uh liansak zaw uhi. State deih a alungkimlouhna uh a hong let hiaihiai dungzui in West Bengal State Govt. in leng mipite sou en in patau panta ahi ngei ding uh. A neuzaw ‘antah’ a zang in khemdaih sawm in kin-le-buang in Gorkha-te 6th Schedule Status piak ding ut thethu uhi. W.B. State Govt. in khabe seep siamtak in Central Govt bang a hon thuzoh in kin-le-buang in Parliament ah paisuaksak sawm in Parliamentary Standing Committee (PSC) bang refer pah zezen lou uhi. Home Minister in Parliament ah 6th Schedule Bill a puaklut lai in, “In fact, the hurry in passing the Bill was because of the fear that if there are delays, it may land to a deteriorating situation in that sensitive area” chi kheelkhal hi. CPM a MLA, MP-te leh Subash Ghisingh, GNLF heutupa mahmah inleng 6th Schedule kintak a piak a poimohdan leh a huihnung gikdan PSC kiang ah tuadan mah in gen uhi.


Huchi kawmkal ah, Gorkha-te tenna zaau a Political Party 21 omte lak ah CPM leh GNLF-te chihlouh Party dang 19-te’n 6thSchedule deihlou chi’n PSC kiang ah Representation bawl uhi. PSC in leng Darjeeling leh Siliguri amun mahmah a va enkhe ding chi’n 6-8th February 2008 sawm uhi. Himahleh, Darjeeling District Administrator in a bouruak gikdan gen in PSC kiang ah va phalou din hilhkik hi. Huchi’n PSC in a va phak ding uh tawpkik thak uhi. Eilawi' Zomi Council inle Autonomous Tribal State (ATS) Indian Constitution a Article 244, 244A pansan in ngetna 16thDec., 2010 in Union Home Minister kiang ah Memorandum ana pelut uhi. I hong haat taktak uleh antah chi tuamtuam- 6th Schedule e, bang e, zang in khemna i tuaktou kha thei uhi.


GNLF leader Subash Ghisingh 6th Schedule a lungkim huntawk ahihlai in anuai a seem a muan mahmah DGHC a Councillor Bimal Gurung in Gorkhaland mah chi tinten in Party kalh a gamtang, chia ngoh in Oct. 4, 2007 in GNLF apan nohkhia uhi. GNLF sung a kituahlouhna neuhneuh kaal ah 2007 in Indian Idol Contest a hong omkha chet hi. Indian Idol ah Gorkha mi Prashant Tamang, Finalist Round a tunlai in Subash Ghisingh daai dide hi. Himahleh, Bimal Gurung in Prashant Tamang adin Gorkha-te lak ah naktak a campaign hon pan in hong lar mahmah hi. Loh-le lohching mahmah in Prashant Tamang Indian Idol-2007 hong hi hi. Hiai hun lemchang a la in Political Party khat ‘Gorkha Janmukti Morcha’ (GJMM) kichi 7th October 2007 in hon phuan hi.


(Gorkhaland Leh Zogam Mimawl’ Tehkakna - II omlai....)


[N.B.:Authors’ note: Hiai article: 1)Memorandum submitted to the Prime Minister and Union Home Minister, G.o.I by the CPRM, 2) The Telegraph 18th July, 2011 issue, 3)Wikipedia, 4)Lawm-te hon mail khenkhat leh 5) Hotel Muvanlai~ V.L. Mangzou’ gelh enkawm a mimawl muhdan ahi a, adik chiahlou a om kha maithei. Hiai Gorkha-te leh i kibatna/kibatlouhna omte suutleng banghiam zillai a omkha ding, chih lametna ziak a gelh ahi. Lunglut bangzel in a sutzop theih ding.]

Senchil Lianu - I



LIINGSIM pilhpilh kawm in a’ Mobile No. ka dial a, nervous sim ka hihman in ka khua bang a hong lumsim hemhum hi. A ring bangtan hiam a ginnung in, “HELLO! Nang kua e?” hon chi kiau hi. A’ awsuak ka zaak in ama’ Mobile number mah ahihdan thei napi amah hi taktak dia ginglel sim lailai ka hihman in kua hi hiam, chih ka dong thakthak hi. Ka kihou kawmkawm un Kimzual Guite mah ahihdan hong kigen chiang a, hon thei ngeilou ahihdan khong a hon gen hi. Ken bel ka ‘SENCHIL LIANU’ahih ziak a ngaina den ka hihdan khong ka hilh a; ka kigintak louhtan lunglenna in a hon buak a, ka kho-ul khong hong kaithei lailai mawk hi.


Hichikhop a ka ngaihtuahna hon zou a, apaal ka lohlouh lianu ahih ding theikhol hi leng ka muhchil apan kilam-en selou ding hi ing a. Sap-pau in, “Love is Blind” ana chi ua, a dik telmai! Blind-tak in ka na it mawk a, Ama’n lah ka itlam ana thei kha le hilou pi. Himahleh, hon zou dimdem khin ahi ngei dia ka na it khak ka kisik tuankei. Amah ka ngaihtuah lel inle ka om a nuamzou hi. Kia thamlou in, hoih ka sak mahmah nungak in hiai sang a thupi zaw in ka itna tang laileh ka chi zomah a, lah piakbeh tuan ding neilou khop in ka it hi. Hun sawtlouchik ka saksung in kum 16 bang ana pailiam manta a; “a hun sawt in hon neem” a chih bang vual un ka lunglaigil apan mang vengvengta hi inteh ka chihlai in sawtlou ihmu zual; thou thei gige ana hive maw!!


Huai hunlai khong in itna kichi theilou in mawlchik a hing; a chang a kipak leh a kal-a dah; lungkham thei kihisam mahleh itna ziak zaw ana hi ngeikei. A’ mel ka muhchil in tangval-nou panlel khong ka hi ding. Siamtak a Pathian phatna la a sakte khong ngai chim theilou a ka omlai in ngai loman ka na hi ding. Muh sawm a va velvel in, a inkiang ua Muan-te inn khong va phasek mahleng kimaituah a houpih ding ngam ngeilou ka hihman in ka itna simthu thaikawi ka lawmte ka va pesak a, Kimzual in hon dawnding kilam-en tak in ka ngak nilouh mawk hi.


Ni thum bang pailiamta. Dawnna simthu lah muh ding omlou. A inn ua hoh lah ngamlou ka hihman in a inkiang ua Muan kia’h va hoh a, ka va kanleh a’ kholam ua kiknawnta ahihdan a hon hilh a, ka lungtang van a khai bang hial in ka hihuai zen hi. “Kim, hiai leitung ah kon mu ngei nawn diam?? Hon ngailou na hihlehle n’on dawnna, ‘I’ chihbek hon hilh lechin zaw maw.. Ka itna simthu tak in nana mukha na maw?” chi’n beidong kisa in ka zoi ningniang a, gen ding a vaang tel. Ka lawmpa kiang a, “Thang, lehkhathon va pe mah ute maw??” chia ka dotlai a, “Pia e” chia hon dawnna ka lungsim ah a gingden hi. Bangteng hileh, Kimzual a kholam ua pai hi di’n ka koih theikei lailai hi. Pailou ding hi veh aw, pai mahmah lou ding!!, ka chi utlai, teitei in.


Hunte a hong kivei a kha bang hong thak zel mahleh kilamen nilouh in, khatvei tei kimu nawn ngei ding in ka kikoih mawk hi. Kha tamlou nung in Kimzual’ Address ka hon theikhia a, Assam-a a omna mun a amuh di'n laithon gelh in ka khak hi. Kalnih vel zoh in lehkha hong tungkik a, Kimzual apan hidia ka kilam-etet maizen toh - kei’ a mah ana hi! Postal Dept in Kimzual’ Address muzoulou a hon thotkik uh ana hi maimah!! Envelope a ka address gelh dik zoulou deuh hi dingdan eive.


Chih didan tuan theilou himahleng Kimzual toh kimu nawn dia kigingta lailai in ka ngaktop mai hi. Huchiin kum 8 nung in Pearsonmun, Lamka ah a’ tanaute inn ah sawtlou om di’n a hong kiknawn a, va muh sawm in nitak khat ka lawmte toh ka va pawt uhi. Himahleh, innsung lut ding taktak dinmun a ka om chiang un ka lawmte’n a hon lutpih ngam kei ua, kei kia alah lut ngam samlou ka hihlai tel ziak in ka phun nulnul a, nungak dang a hon va heelpih daih uhi!


Huai zaan chuh lungkim moh kisa in lupna tung ah ka kilek-kilek mai hi. Zingchiang hong hizok henla, nitak chiah kei kia, ka hihtak lehle, va pawt ding, chi’n ka gen ding bang ngaihtuah kawm in suangtuahna toh taikhua ka val hit-het hi.


Nitak hong hita ngei a, kei kia in Kimzual va heel di’n ka pawtkhia hi. Himahleh Kimzual a’ kholam uah ana pai manta hi. Ash! Zan nitak in va pawt kha mahmah le ung aw!! A-hun a kei kia a ngamlou hinapi kisiikna in ka pumdim hi. A dingdan thei tuanlou napi, ka itna lah lakik thei mawklou in kei-leh-kei ka kithang-awk hi.


Ngaihtuahna ah mang taktak theikei mahleh Kimzual ah kinepna nei nawnlou in hunte ka hon zang liamtou zel hi. A kal ah hun nuam, leh hun haksate tuaktou in, a-tawp in Pathian’ vualzawlna tang in koppih nei in tate leng ka hon nei hialta hi.


Huchi'n hithei nawnlou a akilat nung in Kimzual’ mobile number ka hon theisuah hi. Call ka sawm zel a; Lah bang gen ding ka de aw, chi’n kei-le-kei kisual nilouh in ka om hi. Bangteng hi’n aman hon thei kei mahleh, ‘Senchil lianu’ hilhial; kum hiaitan hunlem ka zonnung a suimongh a ka omnung a a-number theikhia chu call louh maizen in, chih ngaihdan ka nei hi. Keilam ah, hithei nawnlou hita mahleng ka Senchil Lianu ana hihdan leh ka na itdante hilh-a, a damsung a lohching leh kipahnate nei a vualzawlna dong a, pasal hoihtak  - ken ka itna zah a it-ding Pathian in amah a dia a sehsakpen nei dia ka deihsakna thu hilh himhim ut in...

...liingsim pilhpilh kawm in a’ Mobile No. ka dial a, nervous sim ka hihman in ka khua bang a hong lumsim hemhum hi. A ring bangtan hiam a ginnung in, “HELLO! Nang kua e?” hon chi kiau hi. A’ awsuak ka zaak in ama’ Mobile number mah ahihdan thei napi amah hi taktak dia ginglel sim lailai ka hihman in kua hi hiam, chih ka dong thakthak hi. Ka kihou kawmkawm un Kimzual Guite mah ahihdan hong kigen chiang a, hon thei ngeilou ahihdan khong a hon gen hi. Ke'n bel ka ‘SENCHIL LIANU’ ahih ziak a ngaina den ka hihdan khong ka hilh a; ka kigintak louhtan lunglenna in a hon buak a, ka kho-ul khong hong kaithei lailai mawk hi.


(Senchil Lianu-II omlai...)

©Lian suantak @31/5/11

Senchil Lianu-II na sim nopleh hiai click in: http://lian-suantak.blogspot.in/2012/01/senchil-lianu-ii.html

[Zi-leh ta neihnung in kum tampi paisa a ka na it lianu tanchin ka za hi. Inlam pai kimlai, Dimapur ah Bus ngak-a ka omlai in Paite pau siangtak a kihou ging ka za a, Direct a kan ngamlou in Kimzual' upa ka kanleh theikha in a mobile number a hon pia uhi. Hun bangtanhiam zoh in a' upa ka houpih a, amah apan in Kimzual mobile number ka theikhia hi.

Kihahsiang lou na-nana chu it masak lungsim ah thaamdenlai ana hi-a, zi-le-ta neisa hihbang kimangngilh phial in hun paisa ka hon nungdelh kiik a, tawlhuai mahmah. A chang in lungsim guuk ah kisiamtanlouhna lianpi om kawm in, 'deihsakna thu gen sawm bang poila hilou a', chia kidiksak teitei in ka delhzuui a, himahleh kipahna sang in lungsim natna ding ngen ana hi.... Senchil Lianu-II sim zom ngeingei in... ~ Enlarged @17/5/2013]