Monday 26 November 2012

Progress Report Card



HIGH SCHOOL kailai in Progress Report Card (PRC) kichi Exam-na a i result, attendance leh criteria tuamtuam a i progress-dan bangkim tomkimtak a atuanna kinei hi. A vangkim a exam zohchiang in heutute’n, “Na nu-le-pate ensak unla, a suai uh hon kaaisak in hon submit nawnpah un” hon chizel uhi.


Exam-na a i hihhoih sim chiang in kipak mahmah; inn tun chiang a nu-le-pate etsak dingkaal kingaklah thei mahmah hi. I failed chiang a chu inn tun ding lithuai vungvung zel. School hoihtak a i kaai a lehkha i simhoih nakleh PRC se ngeilou a, himahleh school kaai ginalou a lehkha sim i zawntat chiang in bel ‘Progress’ chih tumal lakkhiat a ‘Report Card’ chihlel di’n hoihzaw bang hi.


School/College i hong kaai nawnlouh apan PRC kinei nawnlou a, lam tuamtuam a i progress-dan hon enkaai ding tuan om nawnlou in i hinkhua i zathoih/ hoihlouh mahni kiveel ding chih ahita mai hi. Mahni kiveelna di’n i lungsim put, bangpeuh hileh i hih/sepdan, i hun zatdan, ineek-idawn, iduh-ideih, a taangpi a mi kipak-lungkham thei i hihdan, eikia a i om chi’a i lungsim putdan, thawmhau i kisakdan, i hihna dandan a i lungkim theihdan, chihte bang. Ahihke’h i lawm hoihte hon muhdan bang, mi’ hon etdan, mi’ hon koihdan chihte ah mahni hihna kiveel theih hi. Himahleh i hihnatak kiveel ana baihlam khollou chu ahi ve. Huai i chih lailai in i ut peuhleh kiveel theihna tan bel kineilua chu hizel.


Theihlouhkal in hun ana pailiam zungzung a khosung khawng i daakveelleh kikhek petmah himai. Kikheeklou khuuk omlou chih ding hi’nteh! Lam tuamtuam a khantouhna tampi muhtheih ahih lai in nidang a pitek-putek i chihte’n hanmual hon liamsan vekta ua, neudeuhlai a kum 50vual i chihte tuchi’a pitek-putek  higai simta uh. Ei mahle i ‘kum’ tampi ana kibehlap a, ‘Ka neulai a..’ chia geen ding hunkhop kineita.


Hun in bil-a zaaktheih di’n bangmah hon gen tuanlou in daaitak in hon taai liampih zungzung a, nidang deuh a nungak-tangval i chihte tu’n nupi-papi a hong hita ua. Chi kei ve ‘tu’ bang mu hialta in khosung a nidang a Philantrophic Organisation a tangval sawl zaangkhai/ taaivial a kizangte tu’n Val-Upa bang hita ua. Ei mahle naupang i kichihlai in tanu-tapa bang kineita. Theihlouh kaal a i tate bang hong lian mawk ding uh hilai! ‘EH!’ i chih toh kiton a i sambang hong kaang dia, i taksa bang hong kia in haatlouhlam hon manoh hulhul ding. I maai bang hong vuai dia, nupa votsa (?) in kikawi mahle kikawi lum zou nawnlou a i om hun hong tung ding; huai hun tanpha dam dia Toupa’ hoihna i muhleh, chihman in.


Hiai thugelh simte lak ah mi khenkhat kum 70 vual hita khong a om dia, khenkhat leuleu bel kum 14-15 khong le a om kha ding. Zi-pasal nei nailou i om dia, ana vangtah kha le zaw i om kha thei. Amaute’n hon ngaisiam zual uh henla, zi-pasal nei i hihleh i zi-pasal toh ki-ittak in hun zangkhawm le; kum 70/80 bang i hong phaak a, i hong haat nawnlouh hun chiang a, ‘..huailai khong..’ chia i houlim noppen hong hi kha mai ding eive. Tu khong a sitsim a i chihchihnate, i hawmthohsim nate tata bang i hehpihnapen hong hi kha ding hi.


Tulel a na koppih - nang toh kihunlel ahih ziak a Pathian in nang’ phutawk hon piak hikha ding eive. Ka lawinu kiang ah, “Adam adi’n Evi, Joseph adi’n Mari… Kei adi’n Nang..” ka chisek hi. Damsung adia nupa hiden dia i hong kiteen khitchiang in i hihna tuak tampi- hoihna leh hoihlouhnate kitheihchian zawk in om a, i hihna bangbang kipomsiam a kipahpihdan siam mah hoihpen hita. I koppih bukimlouhna, hoihlouhna lampang i muhte simmohna a zat sang in huai ‘a simmohhuaina pentak kei adia ka phutawk hi a’, chia pomsiam kha nupa kituahna thuguuk hi kha ding eive. Huchia acceptance hoihtak nei theite adi’n bel ‘ka phulouh na hi’  kichihchih ding hizaw mahlai ding…


Teknung-vuainung a i dinmun leh i houlimna ding thute tukhong a i hindan ah kinga kha mahmah ding hi a. Hunte kikhek in bangteng hong danglam mahleh a kikhek ngeilou ding Pa, thil bangkim hih vaaiveng a i hinna hon bawl hoih sakzel Pa - Nang’ a ahi ta hia? Teekkun tanpha a dam a, konglak mite' etdan a hatlouhna in bawmdim himahleh a kinaihpih diakte et-a tuuipaai kikeih, a nah leng vuai nailou hihtheihdan om ahi (Sam 1:3)

Tangtawn thilte kia lam-en in. Pathian’ khut muanhuai len ni…
…Amah lah i Progress Report Card enchian dingpa tak ahi ngal a!!


©Lian Suantak @ 11:40pm, 26/11/2012.


[Ka inkhangpi uh, Pi Manniang in hon sihsanta hi. A damlai in hatlou sasa himahleh a tute school kai dia kuan dingte bang thumsak sek hi. A tute toh kithuahtam in a tute'n ngaina mahmah uhi. A huchihziak mahle ahi di, naupang hoihtak hi'n hong khang ua, lehkha bangle siamthei mahmah uhi. Amah phawk giugiau in Last para ah gen langlou deuh in ka gelh hi. Upat hun chiang a hon keemte'n phunhaat, ninhuai hon sakkhak ding uh lauhhuai ka sa mahmah in. I hatlai hunte manphatak in zangle i hong teek chiang in i tute adia thumsaktu - vualzawlna naak hihtheih mahmah di'n ka gingta tinten hi.

Teek-hun manpha leh nuamsa a i zat theihna ding in i hatlai in i tate mah lampi dik ah pi in makaih in, amau toh i hun manpha a tam thei lamlam zangkhawm le huai in kingaihnatna hon piangsak dia, a tate uh - i tute bang inle hon ngaina in i kiang a giak ut bang in kituh ding un ka gingta hi. I teknung tanpha a vualzawlna naak i hih theihna ding in zi-pasal i zonlai in pilvang tak a zong in nupa hinkhua manphatak in zangle kihihfuh mahmah ding in ka lam-en hi. I tate makhua ding hoihtak in geelsak le'ng, a hong upat hunchiang un i tung ua kipahna a dim a Treasure a ahon ngaih ding uh bang uthuai petmah hi. ~Enlarged @20/6/2013]

Monday 8 October 2012

Suti Beikuan Zaankhat


SUTI leng bei dingkuan ahihtak toh, ka paisan hun chiang a lamdang a sakluat louhna di’n ka tapa kiang ah a ihmut madeuh in lupna tung ah, “Bawi, zinghal chiang a ke’n hon paisan nawnta ding kei ve..” ka chi a. Naupang neuchik himahleh a theisiam mahmah a, omom laidia hon deih/gingta ahihman in lamdangsak leh ngaih mahmah hon thuah in hichi’n a hon dongthuk pah a, “Pa, ke’n na omna lam ah ko’n zuita ding… awleh?” Thumal ‘Awleh?’ in gen nei mahmah ka sa. Ka tapa in hihthei hileh hichimai a ka zinsan nawn ding phallou chihna hi’n ka thei. “Bawi, nang hon zui thei nailou ding. Na nute, pipi-pupute toh nana om ding ua, Krismas chiang a Pathian in lem a sakleh kei hong pai nawn ding kei v’oi.” A hon dawng nawnpah a, “Pa, nang hon ngailou mawleh… n’on paisan dekzel a?!!


Hiai hun chet inchu ka koisan hiam hon dawtgeih om hi’n ka thei a, ka dawng zomthei nawnkei. Ka tapa, mittui kaai nilhnelh ziak a amittang tee kilkelte ka en a, ka kawibelh thiinthen hi. Hiaikaan ka itdan a theihsiam ding in hihtheih ka nei tuankei. Hichia paisan nawn mai ding hi’ng a, chih ka ngaihtuah chiang in a haksa. Nu-le-pa toh damkhawm hi ngal a ahon ittheihlai a ka taihsatzel ding haksa ka sa. I neulai in kep i ngaih diaklai in nu-le-pa kingaidiak a, i hong letdeuh chiang in bel insung a nu-le-pa toh kithuah sang in kholak a khanvualte bang i ngaihzawk hun hong tung a, tate kep/thuhilh theihlai om ahihdan phawk in hiai a hon poimoh hunlai a taisan nawn ding ka kichihchia’n haksa ka sa a, lah nekzonna ziakleh insung dinmun; mohpuakna zil in zi leh tate tohbang kikhen a ngaihhun omzel mahchu ahi ve.


Sawtlou nung in nuamsatak in ka angsung ah a ihmu hithit a, nuam hina e aw… ‘The Joy of Being a father!’. Tate’n pate a muandan uh lamdang eive. Hatlou chik hi’n mawl-in hai tale uh, midang tengteng sang a pilpen, hatpen, muanhuaipendan a thei a, suang mahmah uh hi a. A hon lametna suk pichinsak theilou himahle’ng theihtawp a pan trantran mai ding ahihdan bang ka ngaihtuah a. ‘PA’ hihna ah kipahna ding tampi a omlai in mohpuakna (responsibility) liantak kitawi khawmngal ahihdan bang hon ngaihtuahsak a, hun haksa a ki-withdrawn mai theih ahihlouhdan leh hihtheih kheel (Phial a) pan tinten kha Pa Pilte’n ana hihsekdan uh chu ahi na mah a..


A hong piankhiak un tanu, tapa meel deihhuaitak i hon mu a, huaihun kaan a i kipahzawk hun a tamkei ding. Tate toh i hong kithuahtouh dungzui un amau hoihna ding i khualziak a lungkham leh dah a i om a, chimoh (helpless) i kisak hunte bang i hon tuaktou a.. Huchia tanu-tapa i hon neih-a, i tate i-it zahzah in eima’ nu-le-pate hon na it dingdan ngaihtuah theihna i hon neipan zomah chu, “Nu, Pa, ka kipak!” chihlouh theih vual ahikei. Ta ngeklai kepziak a zaan ihmut muhlouh hunte bang ahi ding mah a kikoih. Ann a hon nektheih pat chiang un a sa vitvit lai a ne utlou kihilou napi’n annbel siin i hon hong a atungtham bang nawlkhin in akawm-aneemna laitak i hon suakkhe chitchiat a, gawizaansak dimdem lai. Ann ginatak a ne thei nailou ahihman un awlawl in a hon ne ua, a neek zahzah uh ei gil leng ana vahbang khop in eima’ gilkiallam le kiphawklou; ngaklah hetlou in ki-om thei. A hon kham chiang ua i buhbel a i ann ana khingsimta kinepan chihkhong hi’nchin, nu-le-pa’ hon itdan.


Ihmu thei zoklou in ka kingaihtuah a, ka tapa hong khanlet dungzui in duh-le-deih, it-leh-ngaih bang hon nei dia, kichei-kizepna ah alawm-avualte bang in ka zeem zou diam? Niteng khosakna ah alawm-avualte sang a hoihzaw ka piakzoh pawl a om maithei; a omkei maithei. Neih-leh-lam genlouh inle bukimlouhna khovel a teeng hi’ng a, kipahna bang kipiak theihlouh hi a, haksatnate bangle tuaklou ding khop a ka itna leh deihsaknate’n phaktan nei hi mawk inchin. Khovel ahi bangbang a ahon paltouh hunchiang in ka tapa kiang a hindan-hoih kichi bangchibang ahia chih ka sinsak kaankaan a ka hihsak theih om in ka theikei. Lah tuadan sinsak dia niteng-hunteng a tenkhawmpih theilou ding ka kichihchia’n mittui dailou thei ding vual ahikei, sinsak ka siam ka chihna hi hetlou in.


Silh-leh-teen i piak theihte zaw a hong tul a, sia-in a hong neu pahzel a. Aduh-adeihte uh leng pezel kichi mahle i piak zohlouh hun a tamzaw tham ahi. Himahleh, HUN i piak leh HINKHO-HOIH a hing dia i chiilna zahzah bel a damsung uh daihthei ding thilpiak, a zawngpen inleng i piaktheih, hi’n chin. Tuate pe theilou dia ka zinsan nawnpah ngai ding ka chihchia poisa a luankhi dai mahzaw hi e. Tate khankhua ding khualziak a mittui i seente’n a hong khanlet ua amau a kitoudelh thei a hong hihchiang ua i kipahna khitui ding bawl hi mawk inchin. Huaisang a tamzaw inleng ahi lai ding.


Ka tapa Mumung toh limlak

Tate (Mumung leh Thiansiam) toh suti zang a inlam pailai (B. Kalzang khua a hohlai)
     ©Lian Suantak @ 9:00pm, 09/10/2012.

[Tate mahmah in i lungsim lapen ahi ding, ta neihnung in i hih khempeuh amau adia kihih hisimta hi. Meh i leileh amau duhte bang kilei ut sese. Lai i simleh amau adia hoih ding bang theihthak ding a om de aw, kichi. Mun gamlapi ah i kikhen inleng i lungsim ngaihtuahna hon luahden uh himai hi a. Thei chi tuamtuam i nek chiang inle amau mah kiphawk in, 'ka tate'n zaw limsa law ding uh hia' kichi kha sek hi. ~Enlarged @20/6/2013]

Monday 13 August 2012

Pianna Gamlam Ah



FEBRUARY kha a, “Sawt omman ding le hilou bang hong pai nai dah ve” hon chi hinapi April kha inchu kei sawm le hi nawn zezenlou in, “ULian, inkiang a i huan ua ka meh chiinte nektheihta eive; a neman di’n hong pai ve maw?” ka lawmnu’n hon chi a, hon zotdan himhim nalh ka sa. Nikum Krismas a le inn pai sawm a ticket natan lakhin hi’ng a, ka pai theikei thak a hive’n. Huaima Krismas in bel inkuan kim in ka zangkhawm ua neih dandan in Krismas Tree ka bawl ua, ka tate’n le kipahpih mahmah uh, a diak a huai Disco light vak phe leplepte mahmah!


Lawmnu gentaklouh tate meel mahle muhlouhna sawtta chi’n inn pai ding kilawp mahmah; ticket bang lakhawl pah. Huchihlai a Rengkai a mi kidawplup thu in Lamka zelsuak. Inlam tanchin Internet a zakzak chia’n Bandh peuh ana omleh Inn kitung theilou ding chi’n Saptuam leh pawl tuamtuamte hihsekdan a Facebook ah, Innlam paina sunawngkai thei dia mimal hi’n pawlpi hitaleh, kuama’n bandh ana bawllou dia ngetna bang bawl malam. Phatuam taktak le ahi diam ah, lamzangtak a inn tungthei.


Delhi kholum hemhum lai a Imphal i tungzaw Tulihar Airport bang ah vuah thuak khapah; Lamka khopi tun ale zulai. Khua ana vot didi in nuam mahmah. Inn i tung a… eisa’ kipakzaw a ana vaidawn ding zi leh tate, pi leh pu, lawm-le-vual banah tanau-laina, inkim-inpam ana om siuhseuhte muhchia’n paiman om mahmah. A climate mahlah damtheihhuai himai. Delhi leh vaigam khong a zaak manglouh vuahzuk chia Inn-tung Langva peek vuah in a denging tiktik leh a chang a huihpi luum humhum a inn hon muut thawmte mah nuambang va lehsak; le original zaw bang. Pianna gamzaw neu ta lele i ki-aikawhaan sakna mun hi a, nuam petmah. The Joy of coming home! Inn tungphet lawmnu’n a siamtheihtawp a ahuan: Maiteh, beteh, begaap leh manta, allu le telzek, kihuankhawm banah Singzual hngat thak siseih a ki-alhuan… Gilvahtak a ne pah. Lim ahi na ve!


Khawmui toh kiton in nitak-ann leng nekhin nawnpah. Leengthe hong haam in gaal a uphokte vuah sam in hong haam kawtkawt nawn sosouh uh. Laikhun ah tate toh hun sawtpi nung in ka hong zaalkhawm nawn uh zaw aw… lungmuang kisatak a i anglum a ihmu hithitte etchia’n ‘PA HIH’ nuam hina maizen e! Zi leh tate khong pawng vuak pahpah, vuak noknok ding hilou in lungmuansak ding hizaw veh aw. It a kitenpih i hih ngalleh kham-le-ngun, mehlim-meh-al i piakzohlouh hang in ‘huailai a na itna’ mah pe lechin kipaktak a saang utlai veve ding uh eive. Zite mah inle pasalte maipha a zonsiam ua thunuailutdan a theih uleh itlouh theih, ngaihlouh theih hilou zel.


Sawtpi apan lunggulh gige singtang meh: Patoktonol, singthupi, singzual, khangkhuh, gotuai, lengmasel, pa-aldang, patung… om hunkuan (season) hi zomah. Pi Kimmartin in “…thasial hetlou a lei a neknek ding himai” ana chih bang phawkhuai mahmah. Nidang toh teh-in mehman ana tamsot mahmah. Nidang a Singzual lom-khat Rs.5/- man kikham thei hi a, tuchia Rs.20/- manlou huantham hi nawnlou sim. Sawtlou om sung in mehman in tampi a va kisubei man chihthu hive’n ankam limlou chih omlou. Khualgam gamlapi ah i om inle inlam meh kilunggulh vungvung sek na mah a, lim le a limtel a eive maw.


Loulam le muh uthuaita chi’n ka pu toh Khaupihawm lou ka va pha ua. Nidang a taksing lian loulou Krismas dekchia mi’n Krismas Tree dia a guuk ding uh phallou a ka va veen sekte uh ana lian simsimta. Huihpi mutpuuk singte puaksawm in heipi i hon leenzaw… saatpan in khutsung munnih-munthum polpah ngal. Kingeek gawp in kitawlpah laideep. Tawldam zek ding chihleh thoukang thak petmah zel. Thou-mitsawkte bang khel petmah uh eive. Nisa leng khauh simta himahleh a huihnung vot didi lai. Inmun a ana omdente sang in nasep ah kitawl baihzaw. Himahleh i gam climate nuam kipahpihdan kisiamzaw bang.


Lungsim hon khoih ka sak mahmah khat chu loulam a gawbulte muih pianpian tamta hi. Gua taam-ut kisa a apaakziak hipilou in guta a tamziak hisim maimah. Kou lou leh a kiim a gam neite kia hilou in Lamka kiim a khuate, B. Kalzang lam tanpha ahle hithou, ka phaakkhak na chiangchiang ah gua hi’n nahtang hitaleh a bit omlou. Gawhuan neite’n, “en la keile le mang thou ding” chih ngaihdan nei a gawtuai omte la pahpah, huan neitu tampi om hidan eive, huai le ana kiguuk man keileh, hilai! I gam uah sing-le-lou hing dipdip theilou ding khop a i climate un zillou zaw hilou hi a. Tuchia’n ahihleh a mite mah in i gam tulsak ding kibangta mai!!


A huihnung a votlai chihthu hive’n khuazaw lum mahmah thouta. Hiai in a kuakua hitale, sing-le-gua kembit a anou suan theihtheihte ah naktak a panlak poimohdan hon theisak. A hun laitak i missed khak uleh vaigam kholum hemhum kigengente i maban uh ahi. Vai-kholum-gam ah huihsa in hon… muut hilou in, hul hehu chia’n, nasem hilou a tu maimai nasan i kho-ul luang ziahziah thei hi. Singnou suan in i gam damsak ni!

© Lian Suantak @13/8/2012.


[Nidang a Lanva lui a kuang dimdim a aluang zoihzoih lai hunte tuchiang in theihphak hi nawnlou hi. Tui awm-chiang a thuukna mun tampi om in, Lanva lui a kibual di'n lawmte toh kikuan nainai sek hi. Luisung a suang lianpipi bang om a huaite Saktiman a puak khiat zungzung in om hi. A lui ah ngasa tampi om in school khawl chiang khong in ngasa beng in va kikuan sek hi.

A sing mahle tam in Hermon English School sak a Tasar Farm bang ah taksing tampi om in singteh pulhna mun ah Pateh, Ai-paak bang va kizongsek hi. Lengthe bang le sun chiang in haam souhsouh sek uhi. Tuching in ahihleh sing le tam taktak nawnlou hi.

Atuui kiam in sing-le-lou a hong kiam dungzui in azu-ava leng kiam in khua bang le lum mahmahta hi. Nidang a sing-le-gua a tamlai, tuui a tamlai khong ngaihhuaipi suakta hi. Huaiziak in i gam ah sing-le-lou keembit in a suan theihtheih suan in i gam damsak thak ni. ~Enlarged@20/6/2013]

Friday 13 July 2012

Hichi Lel Ding Maw Vaigam Siamsinna?


KINGAKNA tham hong hih ding lametna toh nu-le-pa’n haksatak a Inmun pansan a le simtheih hinapi, vaigam-a lehkha simsak a ana chawmtouh nilouh, Vaigam-return zet khat inlam a Private School ginatak le hilou a teacher a sawtpi ana pangta, sepna hoihzaw le zong ngap nawn vetlou, toh kihouna hiaibang om hiveh aw….


Vaigam a lehkhasim a na omlai a na Pa’n khakhat a sum bangzah khong hon khaksek a?”
“Sang nga khong….”
“…Aleh tua na sepna ah bangzah khong na loh a?”
“Sang thum khong hi.”
“Huchii bang, Vaigam ah na khaloh a tamzaw v’oi; va kiknawn ve!!!!


Tanchinhoih in i gam ah khantouhna lam tuamtuam ah a hon tun a, lehkha siam a kaam nei tampite ziak in i gam kilkawi tanpha ah nekzondan nasatak in hon khek lamdang hi. Missions skul-te gahsuah misiam-mipil suantham taktak i nei ua, amaute lak ah taksa upat ziakbang a hon dampih nawnlou pawl bang a omta. Zodawn apan Tangthupha leh lehkha-siamna vaak huaipek a hong taang tuni chiang in nidang bang a duulzou nawnlou pianlam ahita diam chihtheih in om hi. Tuabang ahihziak mahle ahi dia veina kha tang in Pu (L) T. Thangthuam, IPS in Zodawn apan Pawl-X 1st Divn a zou omleh Rs.5000/- ka pe ding chi’n ana chiam ngei a, pe-le pe taktak mah hi. Tuabang zel in i kipatna Zodawn awlmohna kha in i lak ah nna seemzel in Zodawn ngim in Project manpha taktak: Project Nehemia, Teach Zodawn, adg. na kipankhia hi. Hichikhop a i mipil-milian leh Pawlpite’n siamsinna a ngaih poimoh a kibual kha kihi a….


Nekzonna line-dang omlou chih hilou napi’n, atangpi in, lehkhasim mah i kichihmuh ua, hihle i hihkhial tadih kei uh. Inmun pansan a sim tampi a-om lai un ahi thei dawmdawm kalsangzaw tawi in Shillong, Pune, Bangalore, Delhi chihkhong, vaigam kilchih kaap in kha (wings) i neih tantan zaak in i leeng ua, India pawlam tanpha ah khovel i palta. Khenkhat bel tupguh ziak le hi khollou, nu-le-pa neihzoh ziak bang, a’ikeh neilou sasa a i phuut teitei ziak bang a leiba-sangba sawkzen a nu-pa’n itna leh lam-etna ziak liauliau a hon sawlkhiat pawl i om uhi. Huchi ahihlai in lohtaak (deserving) taktak hinapi neihlouh ziakbang a’ik'eh a-dingdan dang om mahmah louhziak a i unau, Zodawn ah, pamtul tampipi omsek ahihdan haihkei hial ni.


Nu/Pa Pension kuanbang hi zomahta, khaloh kidaih mahmahlou hinapi deihsakna ziak keleu a Vaigam a hon sawlkhiat pawlbang i om uhi. I simna ding mun i tunnung a khawlsan mai theih kihilou zel. Khateng bang a leiba sawk kawikawi a, leh a changbang a, ngetna ding theihlouh ziakbang a maimong kisa a khitui-naptui nu/pa’n a nuulni uh om hetlou hilou eive, a hon gen kholkei ua hive’n. Huchipi a leng siamsinna lam i bahloh khak ding lauhziak bang a hon hilh ngamlou; mehlim-meh-al neih hun a leng gam hiai tantan a hon khak vengveng laitel!


Huchi’n kumbang a hong kivei hialta a, “ka nau/ta a hong graduate, i chi hiam, Masters a hon zoh chia… kaam hoihtak bang hon nei dia…” chia duhthusam suangtuah pawlbang, suangtuah ngamlou lai pawlbang om uhi. Inmun a omlai a sepsuah/lohsuah chihtham neilou hinapi, vaigam ah khateng bang in Rs.3000-6000/- inlam apan i hon mu a, kipahdan le theilou lai. Chi kei ve, hun zatkhelh leh mahni kithunun louh siatphah a lohsam a kiik zomah lai. Huaibang a hoih hilai…. Adung zawng a puaktung pawlbang om zomah!! Hiaitel ding zaw hi ngalkei veh e, lawm!!! I nu-le-pa neekkang keuhkeuh nung a maizumna lianpi toh koihlai zomah; a hunma a sam kaang a, ateek pahpah na uh hiai eive. Ei a hihtheihna om zonkhiat a mikhat suah tup ding ahihlai a agam vangla i tun chia zalenta-dan a kikoih a i zapphak tantan zap, zapkhak na lamlam zap chih maizaw sindan dik ana hilou eive.

Vaigam a lehkha sim a omkhia; Graduate/Masters zohchia Inlam kiik theihlouh ka chihna ahi kei. Insung poimoh leh haksatdan zil in i siamna zahzah toh i kiik ding ahi mah. I siamna mah i khotang leh nam a dia i piakkik a, State pua ah sepna nei in i om hia, a’ikeh State Govt ah i seem hia. Huai ahih keilehle Private ah i seem ahi thei. Himahleh siamna ziak-a muh leng hilou; golhgu-a tampipi a lei a, sepna muh chia omna ding mun a om ngaplou zomah lai!… hiaidan zaw ei Siamsinte lungtup hi mahmah keileh maw??

If you can’t fly, Run. If you can’t run, Walk. If you can’t walk, Crawl. But keep Moving… ~Adolf Hitler.

© Lian Suantak @13/7/2012.


[SSPP JHq, Delhi-te' Siamsin Bulletin a Editorial Board-te lak a khat - Pu Ginzasang Ngaihte in thusuah ding hon ngen zenzen hi. Thusuah ding theilou a hun bangtan hiam ka omnung in i siamsin naupante awlmohna thugelh khat kipeleh chi'n Siamsin Bulletin a suah dia gelh ahi. Huchia i gelh vanglak chiang in mitamzaw in a simkhaktheihna uh ahihleh chi'n website khenkhat ah leng published in om hi.


Ka pa'n regular income ana neikei a, school kaaichil apan Pawl-X ka sim tandong ka pu, S. Vungsum, in hon etkol ka hiden hi. Ka pu Sing-mistry (Carpenter) ahi a, kho-ul kaai a khut nasem a hon chawmtouh nilouh ka hi. Sum a neih ginatlouh chiangbang in Tuition fee bang sawtkhop ka batchang uhle om hi. Lehkha gelh theilou in a simle sim theilou hi. Himahleh a tate leh tute lehkhasim di'n deihsak mahmah hi. Ama' deihsakna ziak in school hoihtak in ka na kaaithei a, a tung ah ka kipak mahmah hi.



"Sum ka neihlouh chiang bang in Lottery bang ka mat toh hong kituak in, huai sumte zang a na fee dingbang kipe theizel ahi. Lottery a k'on vaak ahi chi lengle a dikna chiang a om ding," ka pu'n hon chingei hi. Nidang deuh in Lamka ah Lottery kithang in Chetak, LTD, etc. te ana kithang mahmah ngei a, 'mang' zuakpawl bangle ana om ngeidan ahi. ~Enlarged @19/6/2013]

Wednesday 18 April 2012

Duangvul Titanic Pan Lunggel




TUNG-SOLKHA a taangphakei, huai zaan in. Si-al lungtuakte bel thangvan sang ah a kilawmna zahzah un a phe leplep uh. Mihingte kisaktheihna khutsiam silbawl khovel mai ah vualleltak a sawnthal in a om, hiai 11:40pm, 14th April 1912 Pathianni zan in (Iceberg a phutkhak hun). Belfast, Northern Ireland ah ‘White Star Line’ in March 31, 1909 apan kum thum sung hilhial a bawl uh 882 ½ft a sau, 92 ½ft a lian leh 175ft a sang Royal Mail Steamer (RMS) Titanic longpi “Tum dingvual hilou/ unsinkable” chih hial a om, zattaak taktak na ding hia chia April 2 a trial bang neikhin; huai ni mah in Southampton, England zuan hi. April 10, 1912 a passenger-te lut diamdiam; Cherbourg, France bang pha masa in huai ah akum leh lutthak bangle omzek in thupitak a atai masaknapen hi di’n New York hon zuan hi. Atlantic tuipi tung ah April 12 & 13, 1912 haksatna omlou in a thupina tengtoh mi 2,200 pua in a hong tai hi.


April 14 a hong hihhial chiang in a maban ah vuukkhal tampi om ahi chih wireless messages bang hon dong toutou hi. Hinapi Captain Edward J.Smith in a dinmun uh dengdeldan ahibang a mulou ahi ngei dia longpute pilvang dia thukhak in zaan 9:20pm in a room ah tawldam di’n lutsan hi. Huchia hattak a Atlantic tuipi dum kiaikuai tung a taailai Newfoundland apan 740Km a gamla, Gulf Stream leh Labrador Current kisuktuah natak ah vukkhal phukha in 4Km a thuuk tuitaw tung di’n a sung a tuang mihing 1,517 (tamzaw maithei lai, mi sehthum-suah-suahnih) tel in a vanpuak tengtoh a tummangta! (a tummang taktak April 15, 1912 2:20am ahi) Panpihtu naipen Carpathia 3:30am vel in tung a, huchi’n April 18, 1912 in mi 1,517 vel a manthat nung in mihing 705 kia toh New York tung hi. Hiai duangvul Titanic longpi Atlantic tuipi taw a om Robert Ballard in 1985 in musuah hi.


A tuahsiat ding gau uh ahi dia hiai zaan in kha a vaak ginatlouh ban ah vanzat binoculars hoihtak a neikei uhi. Vukkhal long maizawntak a a-om a mupan uh hilel hi. April 14, 11:40pm a vukkhal phukha ding mahmah ahih un longpute’n warning daak khenpan ua, 1st Officer Murdoch in long khawlbu lehpei di’n thu-pe ngal hi. Tangtak a vukkhal phu dinglai pumpelh zek mahle uh huntawklou in 37Sec nung in vukkhal nawkkha phei pah uhi. Lawikhat ihmu khinpawl bang om mahle’h ihmu nailoute’n bel theihna chiang nei uhi. Bulkhead 16 omte lak a 3te tui in dim lehle kilaam theilai dia hisap himahleh kintak in 6te tui in dimpah hi. Captain Smith in leng lifeboat 20 a puakte khahkhe di’n 12:05am in thupia a, mangbat signal masapen 12:10am in kapkhia uhi. Abultung in mi tampi’n a’ dinmun dengdeldan uh theichian lou in a votziak mahle ahi dia lifeboat tuang utlou pawlbang om uhi. Himahleh a tawplam in life-boat kidaihlouh toh a tuangnuam kituh uhi. Numei leh naupangte tuang masa dia deihsaktuam hi mahle uh pasal khenkhat leng lifeboat a tuangkha pawl om uhi.


Hiai RMS Titanic longpi tuahsiatna pansan a James Cameron in film a bawl ‘Titanic’ kichi 1997 in ana kisuah ngeita a, 3D version in April 5, 2012 in kisuahkhe nawn hi. Khovel in Cinema a hiai film nuamtak a et zungzung lai un ei Lamka khopi ah bel a omsa hi zenpi Cinema Hall 2-te khak ahi daihta. Siatna a letluat tel ziak in khovel in a piaktheih thil kilawmte leng ahi bang in i hamphatpih theikei uh. Thilkhum ei adi’n thilkha a suakta a hiam! I lungputdan himhim uh leng a dikkei lai. Video Hall, Cinema Hall a va lut chihte siatna tawpkhawk a koih in i va etkhak lehle genkhiat ngamhuai ding leng a bangkei.


1997 in a video ka na enkha ngei a, lungluthuai sa mahleng ahi bang in ka na man bankei. Pawl X English Prose ah ‘The Sinking of The Titanic’ ana kizilkha ahihman in ettheih dia a film hong suakchet bang chu hamphathuai petmah. Hiai film-a ka lungsim hon khoih napentak chu…. Jack Dawson (mintak Leonardo DiCaprio), 3rd Class Passenger, long tunglam a tutna zawnsau tung a aksi phe leplepte enkawm a lehkhazial a tep laitak ana hi khelkhel veh. Matric exam English paper a Titanic chapter apan dotna dawn laitak bang in mitkha ah hiai scene hong lang chiaichiai mai eive. Milian-milalte’n khovel thupina leuh a, kham-leh-ngun, Diamond tanpha zang a itna leikhiat mai a sawmlai ua a’itpen kiang a suan ding dang neilou a asakhau a cheng 10 lel om genlangpa - mawltak a khovel maituah a lungkham mel theilou a lehkhazial teep hiuhiau pa’ omzia, lung khoihlou thei vual hi mahmah lou ei ngal ve. A scene dangte’n lung hon khoihlou chihna hi tuanlou in...


Kum 15vel nung a 3D version hong suah in kenleng von nihbang ka tawi teita a, ngabang lenna leng kidangta hi. Himahleh inkuan buaina ziak in zi leh tate toh munkhat a khosa khawm theilou; a mual zatam hal ah ka omtuak uhi. Zi lah ngai, tate lah ngai; phone a kihou kaan hihtheih om tuanlouh chih laitak a nidangpek apan etnop gige Titanic film hong suak, huaile 3D version hi zomah lai… chu miss zenzen lou e.


A 3D version ngat en dia PVR Anupam, Saket zuan a auto tuanglai, “Tring…Tring” phone a hong ging a. Gari taai vengvung thawm ap-huai sim mahleh… Mumung’ nu apan ana hi a, “Hello…” Kihouna teng zaw gelh dah di. Himahleh Mumung in, “Pa… inn n’ong pai chiang in ka tuibawm ding hon puak in aw… ka nau a di toh… Kei a ding a san rong. Ka nau a di…” hon gen zoh a anu penawn. Traffic hong Jam sawtsim zomah. Kinoh simtoh hehhuai sim. A kipat lap chenchen...


….Thilsui mite’n tuinuai a aduangvul Titanic longpi a muhsuahna uh…. Pitek Rose in TV tungtawn a ana muhna… a va lentung na lak… a’ drawing… a’ hair-clip leh a’ vanzatsate nguntak a aveellai, chihte hong suak dundun. Cinema etpihte leng lunglut chiat uh ahi dia dai sipsip zen uhi. Tuipi nuaipek a aduangvul ningniang Titanic sakluang sunggil a luhlai un ngaihtuahna tampi piangsak. Hunkhat lai a thupina teng toh kiphong kaang a tuipi dum kiaikuai tung a che ziahziah hinapi tualah… ab in tuitaw tungta! Tu in… melhoih, thahat leh power neihziak khong in hiai khovel mawltual ah voutuam mahle hang khatvei tei hinna neilou in i sakluang 6ft nuailam ah nawlkhin leh pampaih a puakmang hi dia (i tanleh, chih hilai), lei a bawl lei a kiknawn ding. Vul ningniang a tha-hatna neuchik le nei nawnlou a ki-om ding hi mai a!! Tomkal tangbang damsung kumpi Hezekia genbang in awl khakha in pai khiankhian ni, hon chisak mahmah.


Pitek Rose DeWitt Bukater (mintak Kate Winslet) in kum 84 paisa a apallutlai hunte phawksuah in lunglenna a kungtung ah ngumkiak-ekh mai sam! Nunlui pholhsuah naa-tak ahi ding, a tangthu gen nawnlouh mai sawm. Gen nawnlou a imzou taktak hileh minute tamlou en a pai mai ngai ding hive’n. A tangval, Jack toh a kaal ua ki-itna sihna natan in a hal zohlouh chiik mahmah ahi ding – kum 84 bang pailiamta mahleh a vul naikei. Phetlou in a thak mahmah lai! Jack toh mawltak a ana kithuahdan uh a’tunu kiang ah naa satak in hon gen hiathiat. Itna tak omzia manlou in ittu tampi lai ah thawmhau kisatak a ahinkhua laakmai ana tupdante bang. Suangmantam khong lelmah thupipen a koih ahi sam ding tua huntan in. Vuaktang in Diamond khi kia leltoh a theihchetlouh tangvalpa (a itpen hong hi ding) Jack mai ah a’ lem gelhsak dia hong ki-posed na scene hong suah dektak in ka etpihte hong khuh thauhthauh ve uh e. Ki-ui veihphawk uhia.. ken chu theilou!


Jack leh Rose kaal ah Sian’ siam hia siamlouh, itna a hong kuhngum a, palhsaklouh teitei sawmte ziak in haksatna tampi a hon tuak uh. Jack pianphung in simlei hauhsakna toh piangkhawm hikei mahleh kua a mawk huphulhkei. Nungak etlawm leh dinmun hoih - phulouh di’n a sepkei, alah nopneh a sawm tuankei. Ei bel nungak melhoih leh neizoute heel ding chihbang chu ki-ipip a om hiteldan hi’n maw…. Mellawmnou Rose ngei in leng pianken a nunnemna tellou leh hauhsakna kisaktheihpih lel mi toh puanpi kaaisawi ding chi tuanlou saam! Mizia kituaktak ahi ding uh, kam in ‘sih tanpha in aw..’ kichi ngeikei mahle uh ‘sih tanpha in aw..’ omdan-tatdan ah a zui mai uh. Thuchiam lel a kinga itna zaw zulhzau utsek eive! Jack in Rose taksa etlahna kia mitsuan mailou in itna tak a itkha ahi ding. A numei in a ngetma tuazawng in kal a suankei himhim. Sapte paizia himhim ahi a ading e… a tawp in taksa kichimat tanpha in aksi a hon simkhawm ua, a banzaw haksatna kia ahi ta mai.


A long un siatlam a manohzel lai in Jack long sunggil ah hentang in a om a, sihna tuihualte’n tuum panta. Rose bel suakta dia lifeboat ah khahkhiat in om. Himahleh itna tak a ki-itte lungphu kilawngtuah ahi dia, Jack tellou in Rose in Titanic a nawse theikei. Lam-et ding om nawnlou bang a akilat nung tanpha in Rose a lungke-kei, a tawpsan kei. Sihna tuihualte apan suakta kiangkiang pan; a thuuksem ah hawlmang in a om nawn uh. Siakchiang apan khukchiang, khukchiang apan kawngchiang, kawngchiang apan awmchiang tui pal in long sunggillam ah bitna a hon zong uh. A didan dang a om tuankei… liangvai amau gel a’ di’n.


Bitna ding zong a mite a buailai un tumging tumte’n bel mite khamuan sawm in a’ tumgingte uh a hon lem thakthak ua. ‘Nang k’on naihsem nuam’ chi’n mangbatna tawp ah Pathian a sam uh. A lam-et bang un dawnna a mu d’uam, ka theikei. Khenkhat lah, ‘sihna tuihualte’n hon naih mahleh ka laukei ding’ chi’n pan teitei a sawm uh. Long Captain bang chuh hai zoukhop a mangbang himai lou ding hia? Neih-le-lam suang, Rose tang zouloupa, Cal Hockley (a mintak Billy Zane, also an Actor in ‘Phantom’ film) bel a itpen si lehleng poisa zoulou khop in hehlung in tui thuuklam ah a itpen a hawlmang zoh in ama’ bitna ding kia a mai poppopta.


Titanic kiphelkhap in Distress signal-te vailak zunthak tangta. Mite leng hehpihtu ding neilou in tuipi dum kiaikuai kidenna souhsouh mai! Jack & Rose bel itna in kaankhawm ahi mai dia long-ning leen in kiluai geigei theilai uhi. Amau gel zaw phelkhap theih ding vual ahi kei uh. Hitamahleh gravity zui in ‘Unsinkable’ Titanic Atlantic tuipi dum kiaikuai taw tung di’n tuikawm ah a tumsuk honhon maita!


Singluang beel in Jack a kilaam kiangkiang theilai a, Rose bel life-vest a aakkhak ziak in ahi theizaw dawmdeuh. Tui a votluat tel ziak in hun sawtzaw a nei nawn hetkei uh. Singluang a mat zohlouh hunhun a tummang mai ding ahihdan kithei in Jack in a itnu kiang ah, “tuzan in hiai mun ah hichi mai a si thei na hi kei… itpen. Na hong suakta dia… ta tampi suang in taangbang hong dam in aw…” chia kimangpha khakna, a mukbang liing teuhteuh zen a hon gen chu lungtang a vut e aw! Theihlouhkal in ka biang langtuak mittui in hon zuisuk a, awmbang hong bingpian, gawlbang hong na. “PuLian… kap maw?!” Ka Cinema etkhawmpih Muamuan in a hon dong a, dawng thei ding vual ka hikei. Gaw-gawp in zulmang mai ding ka hi de aw, ka chi hial. A ziak bel bangteng hong tung mahleh Jack-dan a kibulh in Rose mahle ka zi bang a bulh in, ‘Khenlou ding aw… i khen kei ding aw… ka it’ chih kia ngaihtuah mai ka hihchia! Hi theithou eive nang di’n kibulh le chinle…


Mangpha-thukhah a gennung sawtlou in Jack aksi khenlam gam zuan in Atlantic tuipi ah a tummangta. Rose bel hinglai hamham ahihchia’h a tangval’ thukhah thu-nanung supichin di’n bitna long a zuan a… I thugin a dikleh sihna khenlam-gam ah hiai longpi tuahsiatna a site tel in it-le-ngaih paisate khalam mit toh thohnawn hun in mel ka mu sam diam maw??


Chepteh ding: Source tuamtuam ah Facts & Figures kibanglou zekzek ahihman in F&F dik chetlou a om kha maithei. Hiai article gelh na ah Google leh Wikipedia, Times of India, New Delhi edition-te enkawm a ‘Titanic’ film pansan deuh a gelh ahi. Hiai article gelh ahihlai April 15, 2012 in kum 100 paisa a Titanic longpi tuahsiat/tumna mun ngeingei (41°43’57”N, 49°56’49”W) North Atlantic Ocean ah longpi MS Balmoral sung a tuang Passenger-te’n Memorial Prayer nei uhi.






© Lian Suantak @ (13/4/11 – 18/4/12).


[Tangthu nuamtak khong i sim chiang in itna-tak tang a, palkhak bang ki-utsek hi. Hinapi haksatna in a nawk taktak ma in itna, itna-tak ahihlam kilanglou sek hi. Itna-tak ahi bang a akilat chiang in thuakgimna leh haksatnate bang pal galkaai a ngaisek. Huaite pal khalou in itna-tak pal khalou na hi kichih theihkei mahleh huaite mah in itna-tak ahih leh hihlouh kilanglou sek ahih chia maw. 


Mahni insung chiat ah, mahni' zi leh pasal mah it tenten in - a chitlouhnate mah uh theihsiamna toh dohzohna in chillum toh valh kitkit maile hang, huai ah itna tak chiamkha hihtheih lailai di'n gintakhuai ka sa. Huaimah lah inkuan kituahna- Leitung a Vangam i chepna masa hi ding lah ahi ngal a. ~Enlarged @18/6/2013]

Tuesday 27 March 2012

Hiware Bazar Dungsuun In Awle… I Chi Thei D’uam




KHENKHATTE’N i gam nuam a sakdan a gen chiang un 1970’s - 80’s lai khong samkik nuamsek uhi. Nuamtak ahi ding; gam galmuang in a leipeek mahmah leng hing dipdip in azu-ava mahle’ng tam mahmah lai hi. Tipaimukh Road tawn a Zodawn zuan MSRTC Bus service omlai bang ka thei chichiai hi. Thanlon vanglai hunte bang kisaktheihpih in gensek uhi. Thanlon-Aibulon kaal khe in ka pai khangei a, nikhat mawngmawng kipai keuhkeuh, naupang-kha chilou in nuam kisa mahmah, lamkal a sun-ann nek mahmah nuam se. Lamgei a Bilmin leh theigah chi tuamtuamte bang kilou kawm zomah...



Tua hunlai in i Zodawn khuate amau khom a hithei chiat ua theih ahi. Chihsam hang in khantouhna lam ah zaw bukim nailou uh ahi dia, “…I gam nunnuam hong paal dia..” chi’n zaila ana ki-awi sek hi. Hinapi tuni tan in duhthusam bang in paal theilou; miallam manoh ahi phial diam chih ut-huai chang bang om thei dekdek. Nidang a i leitang in a piakkhiat zah nekding piangsak nawnlou in azu-ava mahle kiam. Asing-agua leng dengdel deuhdeuh genlouh in a mihingte mahmah leng galmuang kisa nawnlou. Mimal’ neih-le-lam, pilna-siamna lam a i khanlai un i gamlei uh ab hiaihiai ding bang! Gam-le-nam it-huai ahihdan i phawk semsem uh toh kiton in mimal kiduh-am deuhdeuh. Lungkiat-huaidan a genzaw hilou k’e. Khangthakte lak ah mi-leh-sate awlmohna ‘chi’ kituh muhtheih in om a, hihtheih lamlam ah panla in project hoihpipi kipankhia:– Teach Zodawn, Project Nehemia, Singngat Vision 2020, adg. adg.


I gam dung-leh-vaai suut detdet a lungkim mahmah na hi maithei. Ahihke’h lamet-huai sa nawnlou a vei-le vei zou nawnlou hizaw? Ken tuh ‘HIWARE BAZAR’ dungsuun in awle… i chihtheih uleh lamet ding lianpi omlai in ka thei. I khota’ kivaipuakdan uh kibangchetkei mahleh banghiam ziltheih i neih ngei lam-en in ‘HIWARE BAZAR’ kichi khota dinmun setak apan a hong khankhiatdan tangthu-tak enkhawm le chidan ka hi.


‘HIWARE BAZAR’ Delhi apan 1300Kms a gamla Ahmednagar Dist., Maharashtra a om ahi. India khopi khenkhat sang in masawnzaw a, pahtawina leng tampi ana ngahta hi. Atek-akhang in a’ khua uh kisaktheihpih mahmah uhi.  Pune leh Mumbai khong a ana pemkhesa hinapi Hiware Bazar a khantouhna tungte’n a hiipziak a peem kiknawn pawl leng om uhi.


Kum 22 val paita, 1989 tan in Hiware Bazar khua ana se petmah ngei hi. Tui haksatna khua ahi a, kilohtawmte’ nitha Rs.5/10 khonglel ahi. Zu huan in a khokimte ana supply ua, tua ziakmah in kinakna leh buaina piangsek a, tualthahna natan tung hi. Kalteng in Police case sui ding bang omsek hi. Khota kivaipuakna kichim sephial in om a, Solkar nasemte zuhai ngen khong hi vekphial uhi. Inkuan 90% BPL (Below Poverty Line) ah om uhi. A khua ua Govt. school dinmun setak in om hi. Khosung puahna ding Solkar apan Fund paite su-thelthang/heimang in omsek hi. Mundang a lehkha zil a omte bang milak a a-khomin uh gen ding zum hial uhi.


Ei Zodawn khuate; kho-hausa nei a hausa thuthu a i kivaipuakdan bang un bel amau Hausa(Chief) a neikei ua Panchayati Raj nuai a kivaihawm uhi. Khosung vaihawm pawl ‘Gram Sabha’ kitelna neisek ua, Gram Sabha a thunei lianpen - a head, ‘Sarpanch’ kichi hi. A khua uh vei mahmah khangthak tamlou khosung bawlhoih sawm in kipan ua, 1989 Panchayat Election lai a kitheihsiamlouhna, kituahlouhnate mangngilhta ni chi’n campaign pan uhi. Cricket kimawlsiam, M.Com zou, Popat Rao Powar kichi Sarpanch hihsak sawm in panla ua, doudalna leng tuak-ek uhi. Hinapi lungkelou in pang ua, khangthakte leh upa-lam khenkhatte’ muanzohna ngah uhi. Huchi’n khosung ah a muangzoulou sim pawl om mahleh kilualtak in “enkhe himhim ni..” chi’n kumkhat sung ‘Sarpanch’ di’n Powar seh uhi.


Powar in nna hoihtak a seem in mipite muanzohna nasatak hon ngah a, ‘khosung kivaipuakdan system’ se gawpsa muangzou nawnlou a lungke dimdemsate’n leng khosung bawlhoih theihlai ahihdan gintakna leh muanna thak nei uhi. Powar leh a pawlte’n ‘i dinmun bawlhoih dia Solkar a kipumngak louh ding; ei mimal chiat in pan lathei i hi uh’ chih thupi a nei in kikhopna nei di’n mipite bang chialkhawm uhi. A haksatnate uh bang kikumkhawm in, tui, electric, education chihte bawlphat tuak a sakdan uh geendawk ua, Education poimoh masapen ahi chi’n Primary School Room 2 kia neipen ah nasep hon pan uhi.


A lehkha suthei deuhte bang Teacher dia ki-volunteer in septheih lamlam hon seem ua, sum a saved zohte uh school puahna dingmah in zangtou uhi. Powar leh a lawmte nasepdan khomite’n muchian semsem in kipahpih mahmah uhi. Powar in ‘School ding thohnuam a om uhiam..” chia ngetna a bawl dungzui in inkuan 2 in a innlui uh skul di’n thoh uhi. Zila Parishad in School room-1 bawlna dia Rs.60,000/- a sanction uh hinapi amau Room nih bawlna di’n zang uhi. Tuabang a nasep hoih khomite’n a muh chiang un kum 4 dang Sarpanch lenlai di’n Popat Rao Powar lem hon sanawn uhi.


Khosung hoihna ding proposal/Scheme omte mipi mai ah pulakzel ua, kikumkhawm in thupukna lazel uhi. Gram Sabha in thupukna a bawlte Panchayat in semsuahzel uhi. Hiai khomite’n amau domkang dia Delhi, Mumbai leh mundang a om Govt. ah kinemlou in amau mah Govt. ahihdan uh kiphawk ua, huai in kilawpna leh kimuanngamna neisak hi.


Powar Sarpanch ahih apan Gram Sabha meeting regular-tak in sai ua, khakhat a 4-vei bang a neih theihchang uh om hi. Nidang in ahihleh kumkhat a meeting 2vei lel khong nei uhi; huaile 15th Aug. leh 26th Jan. ni-te in neisek ua, naupangte peuh thugen sak maimai in, chikhum khong hawmzel uhi. A nungchia’ Gram Secretary in meeting nei taktak na ahihdan uh record dia deihziak khong in suai lakhawmzel uhi.


A lohchinna thuguk uh bel meeting a neihchiang un ngaihdan genkhiatna ding hun bawlzel ua aneu-alian chih omtuamlou in a utpeuh in maingaltak a ngaihdan a gen theih/ngam na ding un ngaihdan kizahtak sak uhi. Lam tuamtuam a apanlakdante uh ensuk ni:-


School: Teacher & Govt. nasemte Gram Sabha meeting ah aloutheilou a atel uh ngai a, skul toh kisai genkhawm zel uhi. Teacher-te mah inleng a haksatnate uh gen in a sukveng dingdan genkhawmzel uhi. Tuaziak in a khua ua Govt. School, Private skul tampite sang in hoihzaw hi. Ei gam i etchiang in Solkar nasemtu sepna mun a omloute bang - amau utmawng a omlou om sam mahleh tuabang hi veklou uhi. Solkar nna seem khenkhat ngial bang tuh kho-hausa lemsakna toh khaloh apan tamlou cut a, mahni khua a ki-om mai dia sawl/lemsakpih a ompawl leng om laitel hi!


Anganwadi Centre & Public Distribution: Anganwadi Cente nasepdan Gram Sabha meeting ah genkhawmzel uhi. Khomite’n bang hiam dotnop a neih uleh meeting ah Anganwadi Incharge kiang ah dongzel ua, haksatnate kikumkhawm in bawllem ding omte ngaihtuah khawmzel uhi. Ration kigumang chihte omlou; Ration vante khomite muh in suahkhezel ua, Agent-te’n Accounts & Records, Gram Sabha meeting ah lakzel uhi. Hiai toh kisai leng eilak ah bawlphat tuak omlai mahmah ding in gintakhuai hi.


Health: Health officer-te’n mipite tung a amohpuakna uh kiphawk in mipite toh sepkhawm ngai ahihdan thei in kipaktak in seem ua, mipite’n leng kithuahpihna hoihtak pia uhi. Zanlam deuh a Singngat khua a thiltung bang chu… Doctor leh damlou khat kitheihsiamlouh ziak a Dispensary khak thei maite i hi tadih lai uhi!


Village Disputes: Khosung a thupai deuhtuam chihte omlou uhi. Khosung hoihna dia vaihawm in thubuaite kikumkhawm in thupukna lasek uhi. A thiltuah uh khat: Public gam hoihtak a Gram Sabha in a tehsa mi bangzah hiam in ana laheek uhi. Genkhawm ahihnung in a laheekte’n pekik uhi. Himahleh pa khat in pekik nuamlou in Collector/DC kiang ah, “a chiil apan ama’ gam hisadan a gen in khomite’n dikloutak a agam laksak sawm” chia heek in kihallup ding tanpha in vau hi. Huchi’n Gram Sabha in a tungtang genkhawm uh a, ama’ tate mah inleng “Khosung makaite’n thupukna a laakpen uh amau a ding mah a hoih ahi,” chi’n kun uhi. A tawp in huaipa’n leng dikloutak a agam lak-heek pekik nawn hi. Dik-le-tang a khosung hoihna dia vaihawm nana na zaw khat-le-nih adi’n kha mahmah lehle theihsiam hun omzel hi.


Water, Forest & Land: Forest Dept in 1982 kum a sing a suanlai un a khomite mahmah in phuuksek uhi. Sing-le-lou kepbit poimohsa in Gram Sabha in khosung mipite samkhawm in meeting neihpih uhi. Huchi’n kithalawptak in khomite bang kivoluteer in singnou suan hon pibawl ua; le kembit uhi. Nidang a akhokiim ua taang giau velvulpen bang hong hing dipdipta. Singnou 10 Lakhs a suan nalak uah 99% lohching uhi. Sing suan a pibawl ma ua gamlei keulua, tui ft.50 a thuuk a om in louma a piang ginalou hi. Vuahtui tawmlua in tui haksa ahihman in Rain Water Harvesting khong hon pibawl uhi. Gram Sabha in thupukna khauhtak hon la ua, huanbawlna a zat dia well toh ding khaam in neek ding kia a zat di’n phal uhi. Tui haideuh - nahtang & kawltu suan ding tamlou-lel phal uhi. A leitang mahmah kepbit ding hon pibawl uhi. Tuabang a naktak a ahong pannung un a gam hong nomdeuhta a, tui ft.5-10 a thuuk a muh theih di’n hong omta hi. Louma a piang kibehlap in haai hong gahsuah mahmahta hi.


Tuabang a gamhoihpi hong suakta, polam mite’n enlah in leikhiat ding bang in va dawp uhi. Leikhe sakle uh, a gam neilou/mizawngte dinmun hong se ding chihziak in Gram Sabha in daal ua, mipite toh genkhawm in polam mite kiang ah gam leitang zuakkhiat ding hon khaam uhi. “Legal tak in gam zuak ding khaam theihna neikei mahle ung hiai khua ah Gram Sabha thupukna thuneipen himai," chi liuliau uhi.


Hiai khua a Gram Sabha in mipite toh kikumkhawm a thupuakna a lakte uh Delhi, Mumbai khong a mipite theihlouh a bawl hileh vuaksuak ding chih ngaihdan a neihziak un meeting-te ah numei, pasal, aneu-alian telvek in miteng in ngaihdan sungthei ua, le kingaihkhiatsak uhi. Sarpanch leh uliante’n thupukna tuam laaklou uhi. Huchilou hileh mipi lak a ngaihdan hoihtaktak omte kupna ding chance omlou ding chi ua, polam apan idea hoihtaktak omte ngaikhezel uhi. Thulou-halou a thupukna kilakkhum in sawt daihlou a, kitheihsiamsak a kimuantuahna toh thupukna laakte sawt daihzaw, chi uhi. Polam mite kiang a gam zuakding a daal uleng mipite deihdan a kihih ahi, chi uhi.


Transparency: Hiai khua ah leng mundang bangmah in RTI Act kizang hi. Hilehle nna kisem peuhmah mipi theihpih a Gram Sabha tungtawn a kisemsuah ahihman in transparent petmah hi. Fund kizatdan hi’n monthly account & record-te kuapeuh muhtheih di’n Board a taakkhia uhi. Kumteng a sum muhna leh seennate khomite kiang mai hilou in Officer leh polam mi a ennuamte lakzel uhi.


Hiai bang a alohchin uh mipite intekpan a ahahpan ziak uh leng chihtheih hi. Solkar panpihna a kipumngak lou in amau mah Govt ahihdan kiphawk a khosung vaihawmte toh kitheisiamtuah a apoimoh na ah sum-leh-tha seng dia a ki-volunteer ziak uh leng ahi. Mipite hahpandan khat enle: Sarpanch in Gari neilou chi’n kithohkhawm ua, ni 10 sung a mipi thohkhop Rs.5 Lakhs phazou hi. Nupi khat in a nikhat thaman Rs.50/- thoh topdan ahi.


Khosung a puah zohdan uh kithangkhia in a zakha polam mite (Social Worker, researchers, Govt. Officers, adg. adg) bang in a khua uh va vehsek uhi. Kia thamlou in Award tuamtuam tampi Central Govt. apan bang sangta uhi. Himahleh thilkhat kia in samlai a chi ua… huaibel India a khua teng ah Democracy taktak atun ding ahi. Eigam leng hon loh banleh a uthuai ngei e!


Author’s note:    Hiai article gelh na di’n a nuai ate refer ahi: 1) MGSIRD, Jabalpur, Madhya Pradesh a Village Attachment Training na a thuzaakte. 2) Youtube, Wikipedia. A chiangzaw seem a ennuamte’n “Hiware Bazar” chi’n zontheih hi. 3) Inn lam thuthang source tuamtuam apan muh leh zaakte.
Hiai link na visit nop leh: http://www.youtube.com/watch?v=1MIOyK1wzTg


©Lian Suantak @(7-27)th March, 2012.



[I gam dinmun i theichiat uh. Solkar apan gamsung leh a mite puahna dia fund/ scheme tuamtuam hong paite ahi ding bang a kizang a omkei. Sing-le-lou kepbit in a omkei a, agam sung a teng zu-leh-va a kiam hiaihiai. A mihing mahle galmuanglou hiaihiai in kiakniamlam nawtzel a bang. Bangtan hichi'n niamkiatlam i nawtzel lai dia chih theih haksapi a suak hi. Hiai dept in a seem hoihkei chia minlohtuam ding omlou khop in a siatdan a kibang vek, seem hoih khuk omlou ahi mai!! I puaknat chiat a gintakhuai. Himahleh koi a pat zezen ding, chih theih haksapi a suakta a, a system failed hipen mailou ding hia.



Toupa aw, ka gam uah hong leeng inla, Na mite siatna thukpi apan Nanglam a kiphawkthakna nei di'n Na laukha siangthou in michih lungsung ah hong huau in, chia thuum a panla ding kisam hi. A Kristian leh Kristian-lou kilamdanglou in, sepna mun a omlouh bangle adik bang a ngaihzamna - system ah i dinglellel uh. Kikawk ngam ding inle i omkei. Mi diklouhna khat genle, 'huchi ahihleh kibawltuak ahi' chih lamsang in huchi-khachi ahi. Huaiziak a amun a va omtheihlouh ahi, chia kisiamtan dingdan tasamlou in, a gentu' diklouhna omte lehkawk geihgeih na a dim ahi zawta!  ~Enlarged @14/6/2013]